30-rasm. G.Ollport bo’yicha ijtimoiy ustanovkaning uch komponentli tizimi
Bu uchala komponentlar o’zaro bir-birlari bilan bog’liq bo’lib, vaziyatga
qarab u yoki bu komponentning roli ustivorroq bo’lishi mumkin. Shuni aytish
lozimki, komponentlararo monandlik bo’lmasligi ham mumkin. Masalan, ayrim
talabalar talabalik burchi va tartib-intizom bilan juda yaxshi tanish bo’lsalarda, har
doim ham unga rioya qilavermaydilar. “Tasodifan dars qoldirish”, “jamoatchilik
joylarida tartibni buzish” kabi holatlar kognitiv va harakat komponentlarida
uyg’unlik yo’qligini ko’rsatadi. Bu bir qarashda so’z va ish birligi tamoyilining
turli shaxslarda turlicha namoyon bo’lishini eslatadi. Agar odam bir necha marta
bila turib, ijtimoiy xulqqa zid harakat qilsa va bir necha marta qaytarilsa, u bu
holatga o’rganib qoladi hamda ustanovkaga aylanib qolishi mumkin. Shuning
uchun ham biz ijtimoiy normalar va sanksiyalar vositasida bunday qarama-
qarshilik va tafovut bo’lmasligiga yoshlarni o’rgatib borishimiz kerak. Bu
shaxsning istiqboli va faoliyatining samaradorligiga bevosita ta’sir ko’rsatadi.
Xulosa qilib aytganda, shaxsning ustanovkalariga nisbatan ijtimoiy-
psixologik yondoshuv, bizga uni ma’lum guruhlarning a’zosi, aniq shart-
sharoitlarda o’ziga o’xshash shaxslar bilan muloqotga kirishuvchi konkret subyekt-
subyekt yoki obyekt-obyekt tushunchalari mohiyatini anglash imkoniyatini beradi.
. Asosiy tushuncha va atamalar
Faollik; tashqi faollik; ichki faollik; faoliyat; faoliyat turlari; jismoniy va aqliy
harakatlar; perseptiv harakatlar; mnemik faoliyat; fikrlash faoliyati; imajitiv
faoliyat; interiorizasiya; eksteriorizasiya; ko’nikmalar; faoliyatni klassifikasiya
qilish; muloqot; o’yin; o’qish; mehnat faoliyati; faoliyat motivlari; ijtimoiy xulq
motivlari; shaxs motivasiyasi; motiv va motivasiya tushunchalari; shaxsiy
dispozisiyalar; biologik ehtiyojlar; ijtimoiy ehtiyojlar; motivlarning turlari;
Muvaffaqiyatga erishish motivi; mag’lubiyatdan qochish motivi; talabchanlik
sifati; motivlarning anglanganligi; ijtimoiy ustanovka; anglanmagan ijtimoiy xulq
motivlari; attitud hodisasi; dispozision konsepsiyasi; elementar ustanovkalar;
ijtimoiy ustanovkalar; ba’zaviy ijtimoiy ustanovkalar; qadriyatlar tizimi.
Xulosa qilib aytganda, faoliyat, inson ongi va tafakkuri bilan
boshqariladigan, undagi turli-tuman ehtiyojlardan kelib chiqib, tashqi olamni va
o’z-o’zini o’zgartirish hamda takomillashtirishga qaratilgan o’ziga xos faollik
shaklidir. Faoliyatning va uni tashkil etuvchi predmetli harakatlarning aynan
nimalarga yo’naltirilganiga qarab, tashqi va ichki faoliyat farqlanadi. Shaxsning
ongli tarzda, ichki psixologik mexanizmlar vositasida amalga oshiradigan turli-
tuman harakatlariga esa aqliy harakatlar deyiladi. Shaxs xulq-atvorini ichkaridan,
ichki psixologik sabablar tufayli boshqarish, odatda, shaxsiy dispozisiyalar, deb
ataladi. Nihoyat, motivlar tizimi bevosita shaxsning mehnatga, odamlarga va o’z-
o’ziga munosabatlaridan kelib chiqadi va undagi xarakter xususiyatlarni belgilab
beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |