Motivlarning anglanganligi: ijtimoiy ustanovka va uni o’zgartirish muammosi
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, motivlar, ya’ni xatti-harakatlarimizning
sabablari biz tomonimizdan anglanishi yoki anglanmasligi ham mumkin. Yuqorida
keltirilgan barcha misollar va holatlarda motiv aniq, ya’ni shaxs nima uchun u yoki
bu turli faoliyatni amalga oshirayotganligini, nima sababdan muvaffaqiyatga
erishayotganligi yoki mag’lubiyatga uchraganini biladi. Lekin har doim ham
ijtimoiy xulqimizning sabablari bizga ayon bo’lavermaydi. Anglanmagan ijtimoiy
xulq motivlari psixologiyada ijtimoiy ustanovka (inglizcha
“attitud”
) hodisasi
orqali tushuntiriladi.
Ustanovka
– bu ibora psixologiyada inson xatti-harakatining anglanmagan
programmasi sifatida tushuniladi. Inson doimiy bajaradigan xatti-harakat dastavval
anglanilgan holda amalga oshadi va u takrorlangani sari beixtiyor, avtomatlashgan
holatga o’tib boradi. Aynan shunday anglanilmagan harakat rejasi
ustanovka
deb
ataladi. Shaxsdagi maqbul harakatlar muntazam takrorlanishi natijasida unda
maqsadga muvofiq faoliyat ustanovkasi shakllanadi. Binobarin, shaxsning doimiy
faoliyati va xulqini kuzatgan holda unda qay mazmundagi ustanovkalar ustuvor
ekanligi haqida xulosa chiqarish mumkin.
Ijtimoiy ustanovka shaxs xulq-atvorining ichki, anglanmagan yoki qisman
anglangan motivlariga kiradi. Masalan, bir kishiga badiiy adabiyotdan aynan bir
guruh asarlar yoqadi. Lekin nima uchun xuddi shu asarlar guruhi yoki shu adib
yoqishini tushunmaydi. O’sha guruhdan yangi bir kitob qo’lga kirganda u albatta
yoqishi kerak degan tasavvurda bo’ladi. Shu ma’noda olib qaralganda, ijtimoiy
ustanovka shaxsdagi anglanmagan munosabatlarga o’xshaydi. Lekin aslida uning
tabiati juda murakkabdir. Chunki ijtimoiy ustanovka tushunchasida munosabatlar
ham, shaxsiy ma’no ham, baholar sistemasi ham, bilimlar ham o’z ifodasini topadi.
Ijtimoiy ustanovka shaxsning ijtimoiy obyektlar, hodisalar, guruhlar va shaxslarni
idrok qilish, baholash va qabul qilishga nisbatan shunday tayyorgarlik holatiki, u
bu baho yoki munosabatning aslida qachon shakllanganligini aniq anglamaydi.
Masalan, Vatanimizni hammamiz sevamiz, bayrog’imiz muqaddas, nemis
investorlarga ishonamiz, negrlarga rahmimiz keladi, tijorat ishlari bilan
shug’ullanadiganlarni albatta puldor, badavlat, deb hisoblaymiz va hokazo. Bu
tasavvurlar, baho va hissiyotlar qachon va qanday qilib ongimizda o’rnashib
qolganligiga e’tibor bermasdan yuqorida sanab o’tgan hissiyotlarni boshdan
kechiraveramiz. Mana shularning barchasi ijtimoiy ustanovkalar bo’lib, ularning
mazmun mohiyati aslida har bir inson ijtimoiy tajribasi davomida shakllanadi va
uzoq muddatli xotirada saqlanib, konkret vaziyatlarda ro’yobga chiqadi.
Ijtimoiy ustanovka muammosi G’arbda, ayniqsa, AQShda har taraflama
chuqur o’rganilgan muammolardan hisoblanadi. Amerikalik olimlar ustanovkani
shaxsning avvalgi hayotiy tajribasiga, undagi ijtimoiy tasavvurlarga bog’liqligini
o’rganib, shaxs xulq-atvorini turli sharoitlarda boshqaruvchi mexanizm ekanligini
isbot qildilar. Ular ijtimoiy ustanovkani bir so’z bilan – “
'attityud
” so’zi bilan
ifodalaydilar. 1942 yildayoq M.Smit attityudning uch komponentli tizimini ishlab
chiqqan. Unga ko’ra attityudda uch qism bo’lib, bular kognitiv, affektiv hamda
konativ qismlaridir.
Do'stlaringiz bilan baham: |