O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

28 MARUZA. TRAXEYALILAR (
TRACHEATA
) KENJA TIPI 
KOPOYOQLILAR SINFI (2 SOAT
) 
Traxeyalilar - quruqdikda yashashga moslashgan, traxeya yordamida nafas oladigan 
bo‘g‘imoyoqlilar. Ularning bosh akronni 4 ta tana bo‘g‘imi bilan qo‘shilishidan hosil bo‘lgan. 
Bosh o‘simtalari bir juft moylovlar va 3 juft og‘iz organlaridan iborat. Moylovlar 
qisqichbaqalar antennullalariga mos keladi. Antennalarga mos keladigan o‘simtalar bo‘lmaydi; 
antenna bo‘g‘i qisman reduktsiyaga uchragan. Og‘iz organlari bir juft yuqori jag‘ - 
mandibulalar va ikki juft pastki jag‘ - maksillalardan iborat.
Traxeyalilarning tashqi va ichki tuzilishi, ular organizmida sodir bo‘ladigan 
biokimyoviy reaksiyalar suvni tejashga qaratilgan. Tana qoplag‘ichi suv o‘tkazmaydigan 
kutikuladan iborat. Ko‘pchilik traxeyalilar kutikulasi sirtdan juda yupka (0,4 mm) suv 
yuqtirmaydigan parda- 
epikutikula
bilan qoplangan. Malpigi naychalari ichakning keyingi 
qismiga ochiladi. Siydik bilan ajralgan ortiqcha suyuqlik ichak devori orqali gemolimfaga 
qaytadan so‘rib olinadi. Ular organizmida oqsillar parchalanishi natijasida mochevina emas, 
siydik kislotasi hosil bo‘ladi. Bu modda osonlikcha kristall holatga o‘tadi. Bundan tashqari 
traxeyalilarning tana bo‘shlig‘idagi yog‘ moddasi parchalanganida suv hosil bo‘ladi. Ana 
shunday moslanishlar tufayli ko‘pchilik traxeyalilar tuproqdan quruqlikka chiqqan, hatto havo 
muhitini ham egallagan. Quruqlikka chiqish bilan traxeyalilarda ichki urug‘lanish paydo 
bo‘lgan. Deyarli hamma traxeyalilar ayrim jinsli bo‘ladi. 
Traxeyalilar orasida ko‘poyoqlilar halqali chuvalchanglarga o‘xshash tuzilish 
belgilariga ega. Lekin og‘iz organlarining tuzilishiga ko‘ra traxeyalilar qisqichbaqasimonlarga 
o‘xshab ketadi. Traxeyalilar qisqichbaqasimonlar va trilobitasimonlar bilan birga halqali 
chuvalchanglarning uch xil guruhidan kelib chiqqan bo‘lishi ehtimol qilinadi. 
Traxeyalilar kenja tipi ko‘poyoqlilar va hasharotlar sinflariga bo‘linadi.