Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

2. Moliyaviy salohiyat o‘sishining omillari 
Mamlakat moliyaviy va investitsion tizimining asosini iqtisodiyot real sektori moliyasi 
tashkil yetadi. Moddiy boylik ishlab chiqarish sohasida ishlab chiqarish samaradorligiga katta 
ta’sir ko‘rsatuvchi moliyaviy munosabatlar shakllanadi. 
XYUSlarning moliyaviy resurslari ular tomonidan olinadi-gan pul daromadlari va ishlab 
chiqarish resurslari iqtisodiy doiraviy aylanishi samaradorligining o‘sishiga xizmat qiladigan, 
kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni moliyalashtirish jarayo-nini amalga oshirishga yordam 
beradigan va ularning ixtiyorida bo‘lgan qarz mablag‘lari asosida tashkil topadi. 
Hozirgi vaqtda kapital qo‘yilmalarni moliyalashtirishda XYUS o‘z mablag‘larining (sof 
foyda va amortizatsiya) salmog‘i mu-him ahamiyatga yega. Bunda amortizatsiya ajratmalarini 
shakllan-tirish va ulardan samarali foydalanish alohida o‘rin tutadi. 
YAIM va MDni qayta (ikkilamchi) taqsimlash davlat va XYUS-lar o‘rtasidagi moliyaviy 
munosabatlar doirasida sodir bo‘ladi. Ana shu darajada XYUSlar va aholining birlamchi 
daromadlari bir qismini to‘g‘ri (bevosita) va yegri (bilvosita) soliqli undi-rish yo‘li bilan, 

---

shuningdek, davlat kreditlashtirishi hisobidan mamlakatning davlat moliyasi tashkil topadi 
(shakllanadi). 
XYUSlar pul resurslarini, uy xo‘jaliklari daromadlarini ikkilamchi qayta taqsimlash 
kredit-bank sohasi va sug‘urta tizimi orqali ham amalga oshiriladi. Bular depozitli, vekselli, pulli 
va banklarning boshqa jamg‘arma operatsiyalari, ular tomonidan yuridik shaxslar va aholiga 
uzoq, o‘rta va qisqa muddatli kreditlar va ssudalar berish, turli risklarni sug‘urta qilish 
shakllarida sodir bo‘ladi. 
Ko‘p darajali byudjet tizimi va nobyudjet fondlar faoliya-tidagi qayta taqsimlash 
jarayonlarini takomillashtirish moliya-viy salohiyatni yanada kuchaytirish va davlat moliyaviy 
resurslari o‘sishining quyidagi yo‘nalishlari bilan uzviy bog‘langan: 

byudjet-soliq sohasidagi daromadlarni qayta taqsimlash-ning samaradorligini 
oshirish. Bu narsa davlat tomonidan ta’sir-chan fiskal siyosatni hayotga tatbiq yetish bilan 
bog‘liqki, bu siyo-sat, o‘z navbatida, ishlab chiqarishning o‘sishi va XYUSlarning 
investitsiyalarga yo‘naltiriladigan moliyaviy resurslarining o‘si-shi rag‘batlantirilishini ko‘zda 
tutmog‘i kerak; 

bank-kredit sektori orqali pul resurslarining qayta taq-simlanishini optimallashtirish. 
Buning yeng asosiy iqtisodiy instrumentlari va mexanizmlari quyidagilar hisoblanishi mum-kin: 
kredit siyosati; uzoq, o‘rta va qisqa muddatli kreditlar hajm-larining nisbati; Markaziy bankning 
hisob stavkasi; ssuda va depozit foizlarining stavkasi; qimmatli qog‘ozlar bozori. Iqti-sodiyotda 
bu instrument va mexanizmlardan foydalangan holda davlat tomonidan ma’lum bir maqsadga 
yo‘naltirilgan tarzda tartibga solish davlat, XYUSlarning investitsion imkoniyatlari 
chegaralarini kengaytiradi, aholining pulli jamg‘armalarini in-vestitsiyalarga jalb qiladi; 

yangi samarali iqtisodiyotni – intellektual infrastruk-turaning yuqori sur’atlarda 
rivojlanishi farqlanuvchi belgisi bo‘lgan bilimlar iqtisodiyotini shakllantiradigan XYUSlarning 
ildam rivojlanishi. Mamlakat raqobatbardosh iqtisodiyotining yadrosini yuqori qo‘shilgan qiymat 
va yuqori darajada qayta ish-lanadigan mahsulotlar ishlab chiqaradigan yangi tarmoqlar tashkil 
yetmog‘i lozim. Iqtisodiyot tarkibiy tuzilishida xom ashyo-yenergiya sektorining hukmronlik 
qilishi, 
yoqilg‘i-yenergetika 
kompleksi-ning 
sanoat 
ishlab 
chiqarishida, 
konsolidatsiyalashtirilgan va res-publika byudjeti daromadlarida, yeksportda va valyuta tushum-
larida 
nisbatan 
katta 
salmoqning 
yegallashi 
iqtisodiyotning 
shu 
tomonga 
deformatsiyalashganligidan dalolat beradi. Milliy xo‘ja-likning bunday tarkibiy nomuvofiqligi 
iqtisodiyotni qoloqlik sari yetaklaydi, uni modernizatsiya qilish vazifalarini murakkab-lashtiradi. 
Shu munosabat bilan xom ashyo tarmoqlaridan yuqori texnologiyali ishlab chiqarishga 
kapitalning oqib o‘tishini ta’-minlovchi samarali mexanizmlarni ishlab chiqish muammosi dol-
zarblik kasb yetib, bu narsa oxir-oqibatda, davlatning moliyaviy salohiyatini yuqori darajaga 
ko‘taradi. 

XYUSlar moliyaviy salohiyatining darajasi ularning sa-marali investitsion-
tadbirkorlik faolligiga bog‘liq. Zamonaviy o‘zgaruvchan (dinamik) iqtisodiy muhit xorijiy 
kapitalni qo‘shgan holda o‘z va jalb qilingan investitsion manbalar asosida ishlab chiqarishni 
doimiy ravishda ilmiy-texnikaviy jihatdan yangilash-ni va rivojlantirishni talab qiladi. 
Hozirgi paytda ishlab chiqarish kompaniyalarining moliyaviy barqarorligi va 
raqobatbardoshligini ta’minlashning o‘ziga xos omili ularning yirik tadbirkorlik 
tizimlariga (moliya-sanoat guruhlari, konsernlar, konglomeratlar, xoldinglar, konsorsium-
lar va boshqalar) birlashishi hisoblanadi. Bank va sanoat kapita-lining real qo‘shilishi va 
ta’sirchan moliyaviy kapitalning shakl-lanishi sodir bo‘lmoqda. Bularning natijasida 
ishlab chiqarish masshtablarining o‘sishidan vujudga kelgan samara, iqtisodiyot tarkibiy 
tuzilmalarining o‘zaro ta’sirchanligi va investitsiyalar-ning o‘sishidan olingan sinergetik 
samara kompaniyalarga yirik masshtabli moliyaviy vazifalarni yechishga imkon 
bermoqda.