Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

5-mavzu: Moliyaviy Rejalashtirish va tartibga solish 
Reja: 
 
1.
 
Moliyaviy Rejalashtirish va bashoratlash 
2. Sosial-iqtisodiy jarayonlarni Moliyaviy tartibga solish 
 
1.
 
Moliyaviy Rejalashtirish va bashoratlash 
 
Har qanday sosial-iqtisodiy jarayonlarni boshqarish tizimining asosiy bosqichlaridan biri 
Rejalashtirishdir. Iqtisodiy adabiyotlarda, eng umumiy shaklda, Rejalashtirish istiqbolga 
yо‘naltirilgan qarorlarni qabul qilish bо‘yicha faoliyat dyeb talqin qilinadi.
“Rejalashtirish” tuShunchasining ma’no-mazmunini yanada umumiyroq bо‘lgan va 
xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlar faoliyatini muvofiqlashtirishning ob’yektiv zarurligi va 
imkoniyatini anglatuvchi “Rejalilik” orqali aniqlash mumkin. Haqiqatdan ham Rejalashtirish 
amaliyotda Rejalilikni amalga oshirishni, ya’ni balanslilik (muvozanat) va proporsionallilikka 
(mutanosiblikka) erishish bо‘yicha ongli faoliyatni bildiradi. Shu ma’noda, Moliyaviy 
resurslarning 
balansliligini 
(muvozanatini) 
va 
prorporsionalliligini 
(mutanosibligini) 
ta’minlashga qaratilgan faoliyatga Moliyaviy Rejalashtirish deyiladi.
Bunda balanslilik (muvozanat) davlatning ixtiyorida bо‘lgan Moliyaviy resurslar va 
xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlarning ixtiyorida (qо‘lida) qolgan daromadlar о‘rtasidagi optimal 
nisbatni bildiradi. Proporsionallik (mutanosiblik) esa korxonalar, xо‘jalik tarmoqlari, mintaqalar 
va davlat sub’yektlari bо‘yicha daromadlarning soliq tо‘languncha va soliq tо‘langandan 
kyeyingi о‘lchamlari (miqdorlari) о‘rtasidagi oqilona nisbatdan iborat. Ana Shu nisbatni 
kо‘paytirish yoki kamaytirish orqali davlat ularning rivojlanishini rag’batlantirish yoki cheklab 
qо‘yishi mumkin. 
Umumiy va oddiy kо‘rinishda, Moliyaviy Rejalashtirish deyilganda Moliyaviy Rejalarni 
tuzish va amalga oshirish jarayoni nazarda tutiladi. Moliyaviy Rejani, xuddi uni ishlab chiqish, 
yaratish yoki tuzish jarayoni kabi Moliyaviy kо‘rsatkichlarni ijodiy tahlil qilish, umumlashtirish 
va о‘zaro bog’lash tizimi sifatida qarash kerak. Amaliyotda tyez-tyez foydalaniladigan 
Rejalashtirish ma’lumotlarini, masalan, korxona faoliyatining shakliy modyelini ishlab chiqish 
va Shu asosda Moliyaviy kо‘rsatkichlarning Rejali tizimini aniqlashni, Moliyaviy 

---

Rejalashtirishning ishchi sxemasi sifatida qarash mumkin. Shuni nazarda tutish kerakki,
Moliyaviy Rejalashtirish jarayonida u yoki bu sub’yekt faoliyat kо‘rsatishi Moliyaviy 
ta’minlanishining hayotiychanligini oshiruvchi noshakliy omillar inobatga olinishi kerak. 
“Moliyaviy Rejalashtirish” tuShunchasi о‘z ichiga quyidagilarni oladi: 

taraqqiyotning asosiy tyendyensiyalarini aniqlash va Moliyaviy tahlil qilish; 

jalb qilingan mablag’lar va vaqtincha bо‘sh turgan mablag’larni joylashtirish 
myenyejmyenti; 

firma ichidagi Moliyaviy natijalar va pullarni Rejalashtirish, hisobga olish va nazorat 
qilish texnologiyasi; 

investision myenyejmyent; 

kapitallar myenyejmyenti; 

faoliyatning boshqa kо‘rinishlari (trast, faktoring, lizing va boshqalar). 
Quyidagilar Moliyaviy Rejalashtirishning asosiy vazifalari hisoblanadi: 

ishlab chiqarish, investision va Moliyaviy faoliyatlarni kerakli bо‘lgan Moliyaviy 
resurslar bilan ta’minlash; 

pul mablag’laridan iqtisod qilib, tyejab-tyergab foydalanish hisobidan korxonaning 
foydasini oshirish bо‘yicha ichki ryezyervlarni qidirib topish; 

kapitalni samarali joylashtirish yо‘llarini aniqlash, undan oqilona va samarali 
foydalanishni baholash; 

kontragentlar bilan optimal Moliyaviy munosabatlarni о‘rnatish; 

korxonaning Moliyaviy ahvoli, tо‘lovga qobilligi va kreditga layoqatliligi ustidan nazorat 
о‘rnatish. 
Bozor munosabatlariga о‘tilganiga qadar Moliyaviy Rejalashtirishning mazmuni 
korxonalarda sof opyerativ vazifalarni – markazlashtirilgan iqtisodiyot amal qilganligi uchun 
yetarli darajada formal bо‘lgan korxonalarning byesh yillik Moliyaviy Rejalaridagi 
kо‘rsatkichlarni ishlab chiqish, istiqbolga mо‘ljallangan Rejalarning loyihasini baholash, 
korxonaning yillik Moliyaviy Rejalarini tuzish kabilarni hal etishga qaratilgan edi. Bunday 
amaliyotning hukm surganligi korxona Moliyaviy xizmatlarining obrо‘yiga obrо‘ qо‘shmas, 
chunki ularga hyech narsa bog’liq emas edi. Bozor iqtisodiyotida Moliyaviy xizmatlarning roli 
tubdan о‘zgaradi. Ular korxona rivojlanishini faol va ta’sirchan boshqaradi va bir vaqtning 
о‘zida, Shu rivojlanishning yо‘nalishi va sifatini nazorat qiladi. 
Hozirgi sharoitdagi Moliyaviy Rejalashtirish barcha zaruriy harakatlarni oldindan kо‘zda 
tutishgina (kо‘ra bilishgina) emas. Bu tyegishli ishlarni amalga oshirish jarayonida Yuzaga 
chiqishi mumkin bо‘lganhar qanday kutilmagan holatlarni kо‘ra olish qobiliyati hamdir. Albatta, 
xо‘jalik Yurituvchi sub’yekt о‘z faoliyatidagi barcha risklarga barham beraolmaydi. Lekin u ana 
Shu risklarni samarali oldindan kо‘ra bilish yordamida boshqarish imkoniyatiga ega. 
Moliyaviy Rejalashtirish amaliyotida quyidagi asosiy myetodlardan foydalanish 
mumkin: 

iqtisodiy tahlil myetodi; 

normativ myetod; 

balansli hisob-kitoblar va pul oqimlari myetodi; 

kо‘p variantlilik myetodi; 

iqtisodiy-matyematik modyellashtirish myetodi; 

va boshqa myetodlar. 
Moliyaviy Rejalashtirish jarayonining quyidagi asosiy bosqichlarini ajratib kо‘rsatish 
mumkin: 

xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlar faoliyatining Moliyaviy natijalarini tadqiq etish; 

opyerativ Rejalarning о‘zgarishi asosida Moliyaviy hisobotlarning bashorat variantlarini 
ishlab chiqish; 

о‘z Reja topshiriqlarining bajarilishini ta’minlash uchun xо‘jalik Yurituvchi sub’yektning 
Moliyaviy resurslarga bо‘lgan konkryet ehtiyojlarini aniqlash; 

---


Moliyalashtirish manbalari (Shu jumladan, о‘z va tashqi manbalarning) va ularning 
tarkibiy tuzilishini bashoratlash; 

xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlar Moliyasini boshqarishning tizimini yaratish va uni ushlab 
turish (qо‘llab-quvvatlash); 

shakllantirilgan Rejalarni opyerativ о‘zgartirish tartibini (prosyedurasini) ishlab chiqish. 
Moliyaviy Rejalashtirishning ikki turi bо‘lishi mumkin: 

stratyegik Moliyaviy Rejalashtirish; 

joriy Moliyaviy Rejalashtirish. 
Stratyegik Moliyaviy Rejalashtirish о‘z ifodasini stratyegik Moliyaviy Rejalarda topadiki,
u tashqi va ichki muhitda о‘zgarayotgan xо‘jalik Yuritish sub’yekti Moliyaviy taraqqiyotining 
kо‘p variantli bashoratidan iboratdir.
Stratyegik Moliyaviy Reja, hyech bо‘lmaganda, quyidagi savollarga aniq javob bermog’i 
lozim: 

xо‘jalik Yurituvchi sub’yekt uchun talab qilinadigan kapitalning о‘lchami qanday, u 
qaysi manbalar hisobidan va qanday muddatlarda jalb qilinadi? 

bu kapitaldan qanday qilib foydalaniladi? 

о‘z kuchiga ishongan holda xо‘jalik Yurituvchi sub’yekt rivojlanishi mumkinmi? Agar 
yо‘q bо‘lsa, Moliyaviy resurslarni jalb qilishning manbalari qanday? 

xо‘jalik Yurituvchi sub’yekt pul mablag’lari tuShumi, ishlab chiqarishning rentabelligi 
va investisiyalar daromadligining qanday darajalariga chiqishi mumkin va qay 
muddatlarda? 
О‘z navbatida, joriy Moliyaviy Rejalashtirishning asosiy funksiyalari quyidagilardan 
iborat: 

ishlab chiqarish, investision, markyeting, ilmiy-loyihaviy va qidiruv faoliyatlarini hamda 
sosial loyihalarni amalga oshirish uchun zarur bо‘lgan Moliyaviy resurslarning hajmi va 
ularning manbalarini aniqlash; 

mahsulotni (ishni, xizmatni) ishlab chiqarish va realizasiya qilish tannarxini 
Rejalashtirish; 

pul oqimlarini Rejalashtirish; 

butun xо‘jalik Yurituvchi sub’yekt doirasida foydani Rejalashtirish (bashoratlash); 

investisiyalarning daromadliligini Rejalashtirish. 
Moliyaviy Rejalashtirish mamlakat milliy xо‘jaligini Rejalashtirishning tarkibiy qismi 
bо‘lib, sosial-iqtisodiy rivojlanish Rejasining kо‘rsatkichlariga tayanadi, Moliya tizimi barcha 
organlarining faoliyatlarini muvofiqlashtirishga (koordinasiya qilishga) yо‘naltiriladi. Moliya 
tizimi alohida bug’inlarining nisbiy mustaqilligi quyidagilarni о‘zida aks ettiruvchi Moliyaviy 
Rejalarning ishlab chiqilishi zarurligini belgilab beradi: 

pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish shakllari va myetodlarining о‘ziga 
xosligi; 

Moliyaviy resurslarni tarmoqlar va hududlar bо‘yicha qayta taqsimlash. 
Moliyaviy Rejalashtirishning bosh ob’yekti Rejada о‘zining miqdoriy ifodasini oladigan 
Moliyaning bug’inlari (Moliyaviy munosabatlar) hisoblanadi. Konkryet pul fondlari 
mablag’larining harakati yagona tizimga birlashtirilgan tyegishli Moliyaviy Rejalarda 
ifodalanadi va mustahkamlanadi. 
Moliyaviy Rejalar tizimining markazini byudjet Rejasi egallaydiki, unda byudjet 
fondining harakati, daromadlar va xarajatlarni shakllantirish va ulardan foydalanishning shakllari 
va myetodlari, daromad va xarajatlarning tarkibiy tuzilishi va tuzilmasi о‘zining miqdoriy 
ifodasini topadi. 
Nobyudjet fondlarning harakati, mos ravishda, Pyensiya fondi, Sosial sug’urta fondi, 
Majburiy tibbiyot sug’urtasi fondi, Yо‘l fondi, Aholi bandligi davlat fondi kabilarning Moliyaviy 
Rejalarida (smetalarida), ularning daromadlari va xarajatlarida о‘z aks ettiriladi. Ularning 
daromadlar qismida Yuridik va jismoniy shaxslarning majburiy va ixtiyoriy badallari 

---

ifodalanadi. Sug’urta badallarining miqdori mehnat haqiga nisbatan foizlarda о‘rnatiladi. 
Nobyudjet fondlarga qisman byudjet mablag’lari tushishi, mablag’lar yetishmaganda nobyudjet 
fondlari bir-birlaridan qarzga mablag’lar olishi mumkin. Shunday qilib, nobyudjet fondlari bir-
biri va byudjet fondi bilan chambarchas bog’liqdir. 
Sug’urta fondi butun jamiyat, alohida mintaqalar, hududlar va fuqarolar masshtabidagi 
yо‘qotmalarni tiklash uchun kerak bо‘ladi. Barcha hо‘jalik Yurituvchi sub’yektlarning 
ehtiyojlarini hisobga olish uchun sug’urta fondi ham Rejali tarzda shakllantiriladi va undan 
foydalaniladi. Bu yerdagi Moliyaviy Rejaning daromadlar qismida korxona, tashkilot va alohida 
fuqarolarning badallari, boshqa fondlardan (byudjet yо‘nalishidagi) mablag’larning tushishi, 
xarajatlar qismida esa tabiiy ofatlardan kо‘rilgan zararlarni qoplash, sug’urtalanganlarga sug’urta 
tо‘lanmalari summasini tо‘lash kabilar aks ettiriladi. Sug’urta fondini shakllantirish va undan 
foydalanishning Rejasi mablag’larning yanada samaraliroq foylanilishiga imkon beradi. 
Moliyaviy Rejalashtirishning umumdavlat va hududiy darajalariga istiqboldagi (istiqbol 
uchun mо‘ljallangan) Moliyaviy Rejalar, Moliyaviy balanslar va Shuningdyek, aholi 
daromadlari va xarajatlari harakatining balansini ishlab chiqish va amalga oshirishlar kiradi. 
Istiqboldagi (istiqbol uchun mо‘ljallangan) Moliyaviy Rejalashtirish iqtisodiy va sosial 
taraqqiyot hamda Moliyaviy siyosatni muvofiqlashtirishni (koordinasiya qilishni) ta’minlash, 
Shuningdyek ishlab chiqiladigan islohotlar, dasturlar va qonunlarning Moliyaviy oqibatlarini 
komplyeks tarzda bashoratlash, uzoq muddatli salbiy tyendyensiyalarni kuzatish va ularga 
nisbatan tyegishli choralarni о‘z vaqtida qabul qilish maqsadlarida amalga oshiriladi. 
Odatda, istiqboldagi (istiqbol uchun mо‘ljallangan) Moliyaviy Rejalar navbatdagi uch yil 
uchun ishlab chiqilib, uning birinchi yili uchun byudjet tuziladi, navbatdagi ikki yil Reja davri 
hisoblanib, ular davomida e’lon qilingan iqtisodiy siyosatning haqiqiy natijalari kuzatiladi. 
Istiqboldagi (istiqbol uchun mо‘ljallangan) Moliyaviy Rejalar mamlakat, uning ma’muriy-
hududiy 
tuzilmalari 
sosial-iqtisodiy 
rivojlani-shining 
aniqlashtirilgan о‘rta muddatli 
bashoratining kо‘rsatkichlarini hisobga olgan holda har yili о‘zgartirilishi (korryektirovka 
qilinishi) mumkin. Reja davri esa, bunda yana bir yil oldinga suriladi. 
Ijtimoiy takror ishlab chiqarishning proporsionalligi va balansliligini ta’minlashda, pul 
muomalasini tartibga solishda davlatning yig’ma Moliyaviy balansi (Moliyaviy resurslar balansi) 
va har bir ma’muriy-hududiy tuzilmalarning daromadlar va xarajatlar balansi muhim о‘rinni 
egallaydi. Davlatning yig’ma Moliyaviy balansi (Moliyaviy resurslar balansi) mamlakat, uning 
sub’yektlari, mahalliy-hududiy tuzilmalari va ma’lum hududda faoliyat kо‘rsatayotgan barcha 
xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlarning barcha daromadlari va xarajatlarining jamidan iboratdir. U 
о‘tgan yilgi davlatning hisobot yig’ma Moliyaviy balansi ( hisobot Moliyaviy resurslar balansi) 
asosida va mamlakat sosial-iqtisodiy taraqqiyotining bashorat kо‘rsatkichlariga muvofiq 
ravishda tuziladi hamda ular byudjet loyihalarini ishlab chiqishda asos bо‘lib xizmat qiladi.
Bu Moliyaviy Rejalar (hujjatlar) Moliya vazirligi va Moliya tizimining boshqa 
bо‘linmalari faol ishtirokida Iqtisodiyot vazirligi tomonidan ishlab chiqiladi. Balansda byudjet 
fondi, nobyudjet fondlar, sug’urta fondi, kredit fondi, korxona va tashkilotlarning pul fondlari va 
nihoyat, fuqarolarning pul mablag’lari tarkibida Rejalashtirilayotgan resurslarning shakllanishi 
va ulardan foydalanish aks ettiriladi. Moliyaviy Rejalashtirishning balans myetodi mamlakat, 
uning ma’muriy-hududiy tuzilmalari va mahalliy ma’muriyatlari masshtabida Moliyaviy 
resurslar defisitini aniqlashga, barcha xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlar о‘rtasida mablag’larni 
samarali va asosli qayta taqsimlashga imkon beradi. Davlatning yig’ma Moliyaviy balansi 
(Moliyaviy resurslar balansi) mavjud barcha Moliyaviy Rejalarni yagona tizimga birlashtiradi. 
Uning kо‘rsatkichlari byudjet va kredit Rejalarini, Shuningdyek boshqa Moliyaviy Rejalarni 
tuzishda asos sifatida qabul qilinadi.
Boshqa bir sintetik balans – aholi daromadlari va xarajatlarining balansi - davlatning 
yig’ma Moliyaviy balansi (Moliyaviy resurslar balansi) bevosita bog’langandir. Unda naqd pulli 
va naqd pulsiz shakllardagi aholi pul resurslarining harakati о‘z ifodasini topadi. Balansda aks 
ettirilayotgan aholining pul daromadlari о‘zining manbasiga kо‘ra quyidagi uch guruhga 
bо‘linadi: 

---


ish haqi va ish haqiga ustamalar, mukofotlar, safar xarajatlari uchun mо‘ljallangan 
mablag’lar, yollanma ishchilarga (xodimlarga) ish beruvchi tomonidan amalga 
oshiriladigan sosial xarakterdagi tо‘lanmalar; 

tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlar, korxonalarning foydasiga ishtirok etish, 
shaxsiy mulk bilan opyerasiyalar va Moliya-kredit opyerasiyalaridan olinadigan 
daromadlar; 

sosial transfyertlar - davlat pyensiyalari, nafaqalar, stipyendiyalar va Shunga 
о‘xshashlar. 
Xuddi Shuningdyek, balansda aks ettirilayotgan aholining pul xarajatlari ham quyidagi 
guruhlardan iborat bо‘ladi: 

istye’mol xarajatlari; 

soliqlar, boshqa majburiy tо‘lovlar va ixtiyoriy badallar; 

pul tо‘planmalari va jamg’armalar. 
Moliyaviy Reja hisoblangan ushbu balans aholining daromadlari va xarajatlari о‘rtasidagi 
proporsiyani aniqlaydi, mehnat haqi va pyensiya ta’minotining о‘sganligi, tovarlar taklifi 
hajmining oshganligini ifodalaydi. Shularga muvofiq ravishda, aholi pul daromadlari va 
xarajatlari balansi naqd pulli pul aylanmasi, chakana tovar aylanmasi, soliq tuShumlari, kredit 
resurslarini Rejalashtirish uchun muhim rol о‘ynaydi. Bu balans Moliya vazirligi, Markaziy bank 
va Moliya tizimining boshqa organlari ishtirokida Iqtisodiyot vazirligi tomonidan ishlab 
chiqiladi. 
Ma’lum bir muddatni qamrab olishiga qarab, Moliyaviy Rejalar quyida ikki guruhga 
bо‘linishi mumkin: 

uzoq muddatli Moliyaviy Rejalar; 

qisqa muddatli Moliyaviy Rejalar. 
Uzoq va qisqa muddatli Moliyaviy Rejalar bir-birlaridan nafaqat о‘zining qamrab olish 
gorizonti bо‘yicha, balki Rejalashtirish maqsadlariga kо‘ra ham farqlanadi. Agar uzoq muddatli 
Moliyaviy Rejalarning (Rejalashtirishning) bosh maqsadi Moliyaviy barqarorlik nuqtai-
nazaridan firma kengayishining yо‘l qо‘yilishi mumkin bо‘lgan sur’atlarini aniqlash bо‘lsa, 
qisqa muddatli Moliyaviy Rejalarning (Rejalashtirishning) bosh maqsadi firmaning doimiy 
tо‘lovga qobilligini ta’minlashdan iboratdir. 
Alohida olingan xо‘jalik Yurituvchi sub’yektlarning Moliyaviy Rejasi unga tyegishli 
bо‘lgan biznyes-Rejaning tarkibiy qismi hisoblanadi. Unda markyeting, opyerativ faoliyat, 
mulkka egalik huquqi va korxona faoliyat kо‘rsatishining boshqa yо‘nalishlari (aspyektlari) 
qiymat kо‘rsatkichlarida ifodalanadi. Moliyaviy Reja korxona butun faoliyatini Moliyaviy 
jihatdan ta’minlashning instrumyenti sifatida maydonga chiqadi va bir vaqtning о‘zida, Shu 
faoliyatning Moliyaviy natijalarini xarakterlaydi. Biznyes-Rejaning tarkibida Moliyaviy Reja 
quyidagi yо‘nalishlar bо‘yicha ishlab chiqiladi: 

bozorlarni va kо‘zda tutilayotgan sotuvlar hajmini о‘zlashtirishning loyihaviy 
kо‘rsatkichlarini ishlab chiqish; 

tannarxning turli kо‘rinishlarini (tо‘liq, ishlab chiqarish, tо‘g’ri va boshqalar) hisob-kitob 
qilish. Bu yerda markyeting tadqiqotlari, ryeklama, bozorlarni о‘zlashtirish xarajatlarini 
hisobga olish muhim ahamiyat kasb etadi; 

pul mablag’larining yillik oqimini loyihalashtirish va Moliyaviy natijalarni aniqlash. Bu
tuShumlarning kelib tushishi, dyebitorlik va kreditorlik qarzlarining о‘zgarishi, moliq 
tо‘lovlarini optimallashtirish va boshqalar bо‘yicha dinamikalarning bashorat qilinishini 
taqoza etadi. Shu yerning о‘zida foydaga oid hisob-kitoblar korxonaning joriy
istiqboldagi salohiyati bilan, Shuningdyek biznyes-Rejaning boshqa bо‘limlarida 
aniqlanadigan cheklanmalar bilan muvofiqlashtirilishi kerak; 

zaruriy investisiyalarning hajmi, ishlab chiqarishni kengaytirish bо‘yicha Moliyaviy 
resurslarning hajmi, ularning samaradorligi va foydaga ta’sirini aniqlash; 

va boshqalar. 

---

Umuman olganda, Moliyaviy Rejalarning kо‘rsatkichlari davlatning Moliyaviy ahvolini 
tahlil qilish uchun boshlang’ich matyerial hisoblanadi, istiqboldagi (istiqbol uchun) 
Rejalashtirishning informasion asosi bо‘lib xizmat qiladi. Moliyaviy Rejalar tizimi Moliyaviy 
resurslar manbalarining (jismoniy va Yuridik shaxslar daromadlari) tarkibiy tuzilishidagi 
о‘zgarishlarning ob’yektiv ravishda о‘zaro bog’liqligi va uzoq muddatli tyendyensiyalarini, 
Shuningdyek kyelajakda bu tyendyensiyalar rivojlanishiniga ta’sir kо‘rsatishi mumkin bо‘lgan 
omillarni aniqlashga imkon beradi. 
Moliyaviy Rejalashtirishni Moliyaviy bashoratlashsiz tasavvur etib bо‘lmaydi. U yoki bu 
davr mobaynida davlatning mumkin bо‘lgan Moliyaviy ahvolini (holatini) oldindan kо‘ra bilish 
va Moliyaviy Rejalarning kо‘rsatkichlarini asoslashga Moliyaviy bashoratlash deyiladi. Nazariya 
va amaliyotda Moliyaviy bashoratlash ikkiga ajratiladi: 

о‘rta muddatli (5-10 yillik) Moliyaviy bashoratlash; 

uzoq muddatli (10 yildan ortiq) Moliyaviy bashoratlash. 
Moliyaviy bashoratlash Moliyaviy Rejalarni tuzish bosqichidan oldin sodir bо‘ladi. Unda 
jamiyatning ma’lum bir davrdagi taraqqiyotiga bag’ishlangan Moliyaviy siyosatning 
konsepsiyasi ishlab chiqiladi. Moliyaviy bashoratlashning bosh maqsadi bashoratlanayotgan 
davrda haqiqatda mavjud bо‘lishi mumkin bо‘lgan Moliyaviy resurslarning real hajmi, ularni 
shakllantirish manbalari va ulardan foydalanishni aniqlashdan iborat. Moliyaviy bashoratlar 
Moliya tizimi organlariga Moliya tizimini rivojlantirish va takomillashtirishning, Moliyaviy 
siyosatni amalga oshirish shakllari va myetodlarining turli-tuman variantlarini belgilashga imkon 
beradi. Shu ma’noda, Moliyaviy bashoratlar Moliyaviy siyosatni ishlab chiqishning zaruriy 
elementi va bir vaqtning о‘zida muhim bosqichi bо‘lib hisoblanadi. Ular yordamida Moliya 
tizimining barcha sub’yektlari oldida turgan sosial-iqtisodiy vazifalarni yechishning (hal 
qilishning) turli ssyenariyalari ishlab chiqiladi. 
Moliyaviy bashoratlash turli myetodlarning qо‘llanilishini taqoza etadi. Ularning eng 
asosiylari quyidagilar bо‘lishi mumkin: 

iqtisodiy jarayonlarni aniqlaydigan omillarga bog’liq ravishda Moliyaviy Reja 
kо‘rsatkichlarining dinamikasini xarakterlaydigan ekonomyetrik modyelni qurish 
(yaratish); 

korryelyasion-ryegryession tahlil; 

bevosita ekspyertli baholash myetodi. 
Asosida aniq shakllantirilgan maqsad va unga erishishning vositalari yotgan dasturli-
maqsadli yondaShuvdan foydalanadigan Moliyaviy Rejalashtirishning myetodi sifatida 
Moliyaviy dasturlashtirish quyidagilarning bо‘lishini kо‘zda tutadi: 

yо‘nalishlar bо‘yicha davlat xarajatlarining ustuvorlarini belgilash (о‘rnatish); 

davlat mablag’lari sarflanishining samaradorligini oshirish; 

muqobil variantning tanlanishiga muvofiq ravishda Moliyalashtirishni tо‘xtatish. 
Dastur variantining tanlanishi, eng avvalo, iqtisodiy omillarga (resurslarga) bog’liq. 
Bunda faqat maqsadga erishishning masshtabi, ahamiyati va murakkabligi emas, balki mavjud 
zahiralarning hajmi, kutilayotgan jami samara, maqsadga erishilmaganda potyensial yо‘qotmalar 
ham hisobga olinadi. Moliyaviy siyosat sohasidagi uzoq va qisqa muddali maqsadlar va 
choralarni muvofiqlashtirishning muhim myetodi sifatida dasturlashtirishdan Moliyaviy 
Rejalashtirishning hozirgi amaliyotida faol foydalanish maqsadga muvofiqdir. 
Moliyaviy dasturlashtirish rivojlangan mamlakatlarda о‘tgan asrning 60-yillaridanoq 
foydalanib kelinayapti. Uning asosiy mohiyati byesh yillik “о‘zgarib turadigan” xarajatlar 
Rejasini tuzish bilan belgilanadi. Har yili joriy yil Rejasi kо‘rsatkichlarining kutilayotgan ijrosi 
asosida Reja о‘zgartiriladi (korryektirovka qilinadi). Bunda kо‘rsatkichlar byesh yillik shkala 
bо‘yicha bir yil oldinga (hisobot yilidan kyeyingi yilga) “kо‘chiriladi”. Oldinda turgan birinchi 
yilning Reja kо‘rsatkichlari diryektiv (majburiy), kyeyingi tо‘rt yillik kо‘rsatkichlar esa 
mо‘ljalli (oriyentirovkali) xarakterga ega hisoblanadi.
Hozirgi paytda dunyoning juda kо‘p mamlakatlarida ishlab chiqarish maqsadlariga, 
resurslar va ijrochilar bо‘yicha balanslilikka yо‘naltirilgan ilmiy-tadqiqot, tashkiliy-xо‘jalik va 

---

boshqa tadbirlar tizimidan iborat bо‘lgan maqsadli komplyeksli dasturlarlardan keng 
foydalanilmoqda.