Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

 
2.Davlat byudjetining soliqli daromadlari . 
Rivojlangan xorijiy davlatlarda davlat byudjeti daromadlarining 90 foizdan ortiq bо‘lgan qismi 
soliq tuShumlari hisobidan shakllanadi. Buning asosiy sabablari bо‘lib, soliqlarning fiskallik va 
iqtisodiy funksiyalarining mavjudligi hisoblanadi 
Tarixan soliqlar har qanday davlat byudjetini shakllantirishning asosiy manbalaridan biri 
bо‘lib hisoblanadi. Soliq tuShumlari hisobidan davlat qurilish va jamiyatni ta’minlash uchun 
zarur bо‘lgan pul mablag’lari jalb qilinadi. О‘zining mohiyatiga kо‘ra soliqlar davlat 
byudjetining Yuqori daromadli manbalaridan biri hisoblanadi. Buning boisi Shundaki, 
birinchidan, soliqlar davlat byudjeti tomonidan qaytarib bermaslik sharti bilan undiriladi; 
ikkinchidan, ular byudjetning davlat xarajat qilmaydigan qismi hisoblanadi. 
Byudjet daromadlari solik va solikdan tashkari manbalardan shakllanadi. Solikdan 
olinadigan daromadlarning asosiy manbalari – bu yangidan yaratilgan kiymat va uning dastlabki 
kayta taksimlanishi natijasida olingan daromadlar (foyda, ish xaki, kushilgan kiymat, ssuda foizi, 
ryenta, dividyendlar va boshkalar), Shuningdyek jamgarmalardir.
Solikdan tashkari daromadlar yo davlatning uz iktisodiy faoliyati yoki ilgari olingan 
daromadlarni byudjet tizimining darajalari buyicha kayta taksimlanishi natijasida Yuzaga 
kyeladi.
Soliklar – bu davlat (markaziy yoki maxalliy xokimiyat) Yuridik va jismoniy shaxslardan 
undiriladigan majburiy tulovlar xisoblanadi. Agar ularning moddiy mazmuniga e’tibor kiladigan 
bulsak, soliklar – milliy daromadning xujalik Yurituvchi sub’yektlar va axolidan umumdavlat 
extiyojlari uchun undiriladigan kismini tashkil kiladi.
Soliklar rivojlangan tovar ishlab chikarishning muxim kategoriyasi bulib, albatta yanada 
kengrok kategoriya – davlat byudjeti bilan chambarchas boglangan. CHunki soliklar 
byudjetining shakllarishida ishtirok etadi. soliklar fiskal (xazina daromadlarini tuldirish) va 
ragbatlantiruvchilik vazifalarini bajargan xolda yagona byudjet jarayonida ishtirok etadi.
Birinchi vazifa byudjet daromadlarini bajarish uchun axoli va korxona daromadlarining bir 
kismini olish (olib kuyish) yо‘li bilan olib boriladi, ikkinchi vazifa esa, myexnat resurslarni 
tyejamkorlik bilan ishlatish, ishlab chikarishni kengaytirish va texnika bilan kayta qurollantirishi 
motivlariga iktisodiy dastaklar orkali ta’sir kursatishda о‘z ifodasini topadi.

---

Soliklar tasnifi davlat byudjetining jami daromadlari kabi birkancha belgilar buyicha 
amalga oshiralid. Ularga kuyidagilar kiradi: soliklarni undirish va ularni usullari; solik (solikka 
tortish) ob’yekti (tarmok, idora, ularning axamiyati); ular tuShum buladigan byudjetlar darajasi. 
Undirish shakllariga kura soliklar tugri (bevosita) va egri (bilvosita) soliklarga bulinadi. Egri 
soliklar tovar mikdoriga kushiladi. Odatda bunday soliklar byudjetga korxonalar, tashkilotlar va 
boshka xujalik buginlaridan tushsada, aslida ularning xakikiy tulovchilari tovarlar va 
xizmatlarning istye’molchilari xisoblanadi, chunki ular narxdagi solik mikdorini koplaydilar.
Tugri solikklar jismoniy va Yuridik shaxslarning daromadlarini bevosita kamaytiradi, 
chunki bu soliklar daromadlar (foyda, kapital, ish xaki)dan, Shuningdyek, mulkning ayrim turlari 
(kuchmas mulk, yer tabiiy resurslar va boshkalar)dan undiriladi. Tugri soliklar ishlab chikarish 
(muomala) xarajatlariga kiritilishi mumkin yoki bevosita daromadlardan undiriladi.
О‘zbekiston Respublikasining unitar tuzilishi О‘zbekiston Respublikasining soliq tizimida 
ikki xil soliqlar bо‘lishini: umumdavlat va mahalliy soliqlar va yig’imlarning mavjudligini 
belgilaydi. О‘zbekiston Respublikasining soliq tizimida 20 dan ortiq soliq va yig’imlar mavjud 
bо‘lib, asosiy ulush umumdavlat soliqlariga tо‘g’ri kyeladi. 
Anik bir solik turini xisoblash tartibini byeglashda asosiy narsa – solikka tortish 
ob’yektidir. Bevosita solikka tortish ob’yektlariga jami turdagi resurslar, daromadlar, mol-mulk, 
yegri solikka tortish ob’yektiga ayrim tovarlar va xizmatlarni sotishdan olingan pul aylanmasi 
(yoki uning bir kismi) kirishi mumkin. Axamiyatga kura umumdavlat va maxalliy soliklarga 
bulinadi. Umumdavlat soliklari markaziy xokimiyat organlari byudjetiga, maxalliy soliklar 
butkul maxalliy byudjetlarga tushadi. 2002 yil 1 yanvar xolatiga kura umumdavlat soliklariga 
kuyidagilar kiradi:
1. Yuridik shaxslar daromad (foyda) soligi;
2. kichik korxonalarni yagona solikka tortilishi;
3. jismoniy shaxslar daromad soligi;
4. kushilgan kiymat soligi;
5. aksiz soligi;
6. yer octidan foydalanganlik soligi;
7. suv resurslaridan foydalanganlik soligi (2002 yildan uni maxalliy solikka biriktirib 
kuyilgan).
 
Soliqli daromadning davlat byudjeti daromadlari hajmidagi salmog’ining о‘zgarishiga 
ta’sir qiluvchi asosiy omillardan biri soliq Yukini soliq tо‘lovchilar о‘rtasida adolatli 
taqsimlanishi hisoblanadi. Soliq Yukini soliq tо‘lovchilar о‘rtasida adolatsiz tarzda 
taqsimlanishi ular о‘rtasida qarama-qarshilikni paydo bо‘lishiga sabab bо‘ladi. Xususan, 
daromadlarni miqdoriga kо‘ra bir-biridan syezilarli darajada farq qilgani holda, ularni bir xil 
stavkada soliqqa tortish yoki soliq tо‘lovchilarning ma’lum toifalari uchun soliq imtiyozlari 
belgilash ularni notyeng ahvolga solib qо‘yadi. Buning natijasida soliq tо‘lovchilar о‘rtasida 
о‘zaro qarama-qarshilik Yuzaga kelishi mumkin.Soliqli daromadlarning davlat byudjeti 
daromadlari hajmidagi salmog’iga ta’sir etuvchi asosiy omillardan yana biri soliq 
tuShumlarini byudjetlar о‘rtasida taqsimlash tartibini takomillashganligi hisoblanadi. Agar bu 
tartib takomillashmagan bо‘lsa, u holda Markaziy byudjetning yoki mahalliy byudjetlarning 
daromad bazasiga nisbatan salbiy ta’sir Yuzaga kyeladi.