J jaloloy, A. Fattaxov, I. Axmedov, I. Xotamov, G. Xodjamuratoya, A. Azlarova, A. Shadmankulov, D. Jaloloya, D. Qosimov

3.5. Ishlab chiqarish vositalari bozorining ilg‘or
chet el tajribasi
Ishlab chiqarish vositalari bozorining faoliyatidagi zam onaviy 
usullar haqida tasaw urga ega bo'lish uchun bir qator rivojlangan 
davlatlardagi savdoning tashkil etilishidagi m uhim o ‘ziga xosliklami 
tahlil qilish kifoyadir.
80-yillar oxiriga kelib, A Q SH milliy iqtisodiyotida davlatga qarashli 
bo‘lmaganlarida band boiganlar, soniga ko‘ra ishlab chiqarish vositalari 
savdosining ulushi 7 %ga yaqinini, korxonalar soniga ko‘ra 10 %ga 
yaqinni tashkil qildi. Keyingi 40 yil mobaynida sotuv hajmi b o ‘yicha 
u m u m iy ulgurji va ch ak an a savdo aylanm asida ishlab chiqarish 
vositalarining savdo aylanishi salmog‘ining barqaror suratda oshuvi 
ko‘zga tashlanmoqda.
Mutaxassislar fikriga k o ‘ra, 60-yillarda, ulgurji savdo ko‘lami va 
ahamiyatining aniq-ravshan oshishiga qaram ay, shunday vaqt ham
bo'ldiki, unga yetarli baho berilmadi va hatto, uning foydali ekanligi 
rad etildi.
Biroq, ishlab chiqarish k o ‘lam ining y a n a d a oshuvi, m e h n a t 
taqsimoti samarasini va ishlab chiqaruvchilar uchun o ‘z kuchlari asosida 
ishlab chiqarish (ta’m inot) va sotuv vazifasini bajarish maqsadga 
muvofiq emasligini tushunish AQSH iqtisodiyotida ulgurji-vositachi 
tashkilotlar o ‘rni va aham iyatini sezilarli oshishiga olib keldi.
Ishlab chiqarish bozorida faoliyat ko'rsatayotgan A Q SH ulgurji 
korxonalarini qoidaga ko‘ra uch tu r guruhga ajratadilar:
1. Erkin ulguiji-vositachilar (distributiv), bular tovarga xususiy egalik 
huquqiga egalik qiladilar;
2. Sanoat kompaniyalarining ulgurji b o ‘linm alari, shoxobchalari 
(kontoralari);
3. Tovarga xususiy egalik huquqi boMmagan ulguiji korxonalar.

---

1-guruh vakillariga xos um um iy xususiyatlarga, birinchidan, ular 
shoxobcha korxona hisoblanmaydi, yani tegishli ishlab chiqaruvchilar 
korxonasiga b o ‘ysinadi, iJckinchidan, ular o ‘z pul mablag'ini tovarga 
qo'yadi va bu bilan uni ishlab chiqaruvchilar tijorat tavakkalchiligiga 
sherik bo‘ladi.
Ulguiji korxonalar bozorida, sotiladigan ishlab chiqarish vosita- 
larining yarmidan ko‘prog‘ini sotmoqda.
Distributorlarni ikki katta guruhga ajratish mumkin: b archa tur 
xizm atlam i t o ‘liq ko'rsatuvchi va cheklangan turdagi xizm atlam i 
ko‘rsatuvchi.
Barcha xizm atlam i to ‘liq ko'rsatuvchi ulgurji korxonasi keng 
miqyosda tijorat-vositachilik va ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshiradi. 
U lar ko‘p hollarda tovarlam i saqlash va yetkazib berish bilan bog'liq 
yuqori darajada sarf-xarajatlar bilan bog‘liq xarajatlardir. Bu hol o ‘z 
navbatida joriy xarajatlami va tegislili tarzda ustama narx darajasi o ‘sishiga 
olib keladi.
Ikkinchi toifaga mansub ulgutjilar («xarid qilding-mi, olib ket» 
qabilida ish tutuvchilar) asosan mayda chakana do‘konlarga xizmat 
ko‘rsatadilar. B undan tashqari, ularning xizmatidan maishiy xizmat 
ko'rsatuvchilar, oz miqdorda xarid qiluvchilar ham foydalanadilar, 
chunki ular mol yetkazib berish vazifasini o ‘z zimmalariga olmaydilar. 
Ulguiji m aklerlar (dallollar) ham shu ikkinchi toifaga kiradi. U ndan 
tashqari vagon-avtoulgurjilar, posilkachi ulguiji savdochilar, ulgurji 
kooperativ ishlab chiqaruvchilar va idishli ulguijilar ham shu guruhga 
kiradi.
Ulguiji maklerlar ko‘tarachilar va ishlab chiqaruvchilar buyurt- 
masini bajaradilar (bular asosan, ko‘mir, neft, kimyo tovarlari va h.k. 
bozori). Ular xususiy egalik huquqini oladilar, ammo saqlash va jo ‘natish 
(transportlash) b o ‘yicha ishlab chiqarish vazifalarini bajarmaydi. Faqat 
bu jarayonlarni tashkil etadi.
V a g o n - a v to u lg u r jila r a s o s a n , te z b u z ila d ig a n to v a rla r g a
ixtisoslashadi va talabni o'rganish, tovam i saqlash, ortish-tushirish 
kabi ishlami bajaradi. Posilkachi (jo‘natuvchi)lar asosan kundalik xarid 
do'konlari bilan va b a ’zi ohirgi iste’molchilar bilan ishlaydilar (sport 
anjomlari, uzoq foydalaniladigan tovarlar va h.k.lar).
Ishlab chiqaruvchi kooperativlarning ko‘pchiligi qishloq xo‘jaligi 
mahsulotlari savdosida banddirlar. Shuning uchun bu o‘ziga xos tovarlami

---

saqlash masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Idishli ulgurji korxonalar 
vositachilikdagi barcha xizmatlarni k o ‘rsatadi. Faqat kredit berish 
bundan mustasno. Ulaming mijozlari bo‘lib, asosan oziq-ovqat chakana 
savdo do'konlari va aw alo , superm arketlar hisoblanadi.
G archi, distributerlar uchun yuqori darajada ixtisoslashish xos 
b o ‘lsa-da, raqobatbardoshlikni oshirish uch u n bari bir ular o'zining 
asosiy tovar turiga bir m uncha q o ‘shim chalar qiladi.
Ulguiji korxonalar 2-tur guruh vakillari ham ikki qismga ajraladi: 
zax irali (ulgurji b az a ) va z ax ira siz (u lg u rji k o n to ra ). S a n o a t 
kompaniyalarining ulgurji b o ‘linm alari, tarm oq (kontora)lari jam i 
ulguiji oborotning deyarli yarmini amalga oshiradilar va ishlab chiqarish 
vositalari (xomashyo, materiallar, avtomobillar va h.k. bozorida) ancha 
faollikka egadirlar.
Odatda, yirik korporatsiyalar — ishlab chiqaruvchilar (m asalan, 
Ford motors, Kraysler port, va b.) b o iin m a (shoxobcha)larining m uhim
vazifasi o ‘z egalari mahsulotini sotishdir.
Bu ulgurji k o rx o n a la r tijo ra t m u n o s a b a tig a k irish a d ila r va 
m a h s u l o tla r n i ta q s i m la y d ila r , k o ‘p i n c h a , ta q s im la s h e r k in
d istrib u to rlararo b o 'la d i, u la r bevosita m a tb u o tch ila rg a x izm at 
ko‘rsatadilar.
3-guruh ulguijilarga, ya’ni tovarga egalik huquqini olmaydiganlarga 
auksion kompaniyalar, brokerlar, komissionerlar, sanoat va savdo 
agentlari kiradi. Auksion kom paniyalar qishloq xo'jaligi xomashyosi 
(m o‘yna, go‘sht, tam aki va b.) bozorida, shuningdek, tutilgan jih o zlar 
va komplektlovchi buyumlar bozorida faoliyat ko‘rsatadilar.
Taklif va talabni tajribali sotuvchi va xaridorlami chuqur o'rganuv- 
chi brokerlar bu guruhning odatdagi vakillari hisoblanadi.
Korxona-brokerlar asosan mavsumiy tovarlar, ko'chm as mulk, 
k e m a la r va tu tilg a n jih o z la r b o z o r id a fa o liy a t k o ‘rs a ta d ila r . 
Komissionerlar tovarlami o ‘z nomlaridan sotish bilan shug'ullanadilar-
u, ammo uning egasi hisobidan amalga oshiradilar, shuningdek, tovam i 
saqlash va unga ishlov berishni, mijozga kredit berishni h am o ‘z 
zimmalariga oladilar, transport tashkilotlari bilan shartnom a tuzadilar 
hamda axborot xizmati ko‘rsatadilar.
S anoat ag en tlari u zo q m u d d a tli v o sita ch ilik faoliyati b ilan
shug‘ullanadilar, o ‘zlarining m uayyan faoliyat hududlari m a ’lum
qismida ishlab chiqaruvchi — korxona m ahsulotining b ir qism ini

---

sotilishiga ko'maklashadilar. Qoidaga ko‘ra, korxona — ishlab chiqaruvchi 
agent xizmatidan foydalanadi, qachonki bu o ‘z savdo agentiga ega 
bo'lishidan ko‘ra foydaliroq bo'lsa. Sanoat agentlarining faoliyat 
ko‘rsatish sohasi, bu — sotuvni tashkil etish, axborot xizmati ko‘rsatish, 
b a ’zan tovarlarni saqlash.
Sanoat agentlari barcha ko'rsatkichlar bo'yicha 3-guruh ulguiji 
korxonalar orasida ustunlikka egadirlar. AQSHda ular 15 mingga yaqin 
b o ‘lib, bitta korxonaga o ‘rtacha to 'rt kishi to ‘g‘ri keladi.
Savdo yoki yetkazib beruvchi agentlar unga katta b o 'lm ag an
korxonalarning mahsulotlarini ulguiji sotuvini amalga oshiradilar. 
Odatda, yirik markazlarda joylashgan bo‘ladilar va sanoat agentlaridan 
farq li o ‘la ro q , so tu v n i b itta h u d u d b ila n c h e g a ra la m a y d ila r, 
mamlakatning barcha bozorlarida harakat qiladilar.
Ulguiji savdoni tashkil etishning o'ziga xos jihatlarini Yevropaning 
yetakchi inamlakati — G erm aniya misolida ko‘ramiz. G F R d a ulguiji 
savdo operatsiyasi o 'zid a ikki guruh — xomashyolar, yarim fabrikatlar 
bilan operatsiya o ‘tkazuvchi va tayyor mahsulotlar bilan operatsiya 
o'tkazuvchilarga ajraladi. Bu operatsiyalami mustaqil ulguiji savdo 
k o rx o n a la ri am a lg a o sh ira d ila r, b u n d a n ta sh q a ri, k o o p e ra tiv
muassasalarning xarid qilish va sotish assotsiatsiyalari sanoatning 
huquqiy jihatdan mustaqil b o ‘linma va omborlari, chakana savdoning 
tegishli agentlari ham da firmalarning savdo agentlari amalga oshiradi.
Ulguiji savdoda sotish shakli b o ‘yicha chakanachi korxonalar 
(iste’mol tovarlari) bilan va chakanachi b o ‘lmagan korxonalar (ishlab 
chiqarish vositalari) bilan savdo aloqalari farqlanadi.
Xususiy mulk shakli b o ‘yicha individual xususiy mulkli kom andir 
jam iyat va m as’uliyati cheklangan shirkat (M C hSh)lar farqlanadi.
So‘nggi yillarda G FR dagi ulgurji savdoda xususiy individual va 
kooperativ korxonalar ulushi kamayishi va shu bilan bir vaqtda M C hSh 
ham da aksiyadorlik jamiyatlari ulushi oshganligi kuzatilmoqda.
Ulguiji savdo korxonalarining asosiy vazifasi b o ‘lib, quyidagilar 
hisoblanadi:
a) saqlash, yetkazib berish, transportirovka va iste’molchilarga tovar 
j o ‘natish;
b) muayyan tovarlar, shuningdek, um um iy tavsifdagilar b o ‘yicha 
mijoz va mol yetkazib beruvchilarga turlicha xizmatlar ko‘rsatish 
(bozom i o ‘rganish, sifatni sertifikatlash, konsalting, logistika bo'yicha 
xizmatlar, moliyalash, soliqlar va h.k.);

---

d) mijozlarga tovarlar va assortiment bo'yicha axborot, maslahat va 
servis xizmat k o ‘rsatish.
S h u n i a lo h id a t a ’k id lash k e ra k k i, keyingi y illa rd a tr a n z it 
operatsiyalar ulushi, ayniqsa, xomashyo va yarimfabrikatlar savdosida, 
sezilarli darajada oshmoqda.
O m b o rd an to v ar j o ‘natish ulushini baholash, o m b o r kvotasi 
ko‘rsatkichlari asosida amalga oshiriladi. U lar om bordagi mavjud 
zaxiradagi tovam i yillik oborotga o ‘rtacha nisbatida hisoblanadi.
Ulgurji savdoning an ’anaviy vazifasi G F R iqtisodiy hayotida yuz 
berayotgan o'zgarishlar bilan bog‘liq holda, yangi faol shakllar bilan 
almashinish holati e ’tiborni o ‘ziga jalb etmoqda.
H ozirgi ulgurji savdoda b ir to m o n d a n ixtisoslashgan savdo 
korxonalarining birlashgan guruhlari paydo bo'lmoqda. Masalan, kiyim- 
kechak, poyabzal, uy-ro‘zg‘or asboblari sohasida va u lar ko‘pincha 
chakana savdosi vazifasini bajarmoqdalar. Ikkinchi to m o n d an , ulguiji 
savdo ic h id a b a ’zi odatdagi v az ifalar m u sta q il k o m m e rs a n tla r 
tom onidan amalga oshirilmoqda, masalan, transport va om borlar 
sohasida. M ijozlar yuzaga keltirayotgan tub o 'zg arish lar, ishlab 
chiqaruvchilar yuzaga keltirayotgan ufqiy o'zgarishlar sodir bo'lm oqda. 
Bu o'zgarishlar ishlab chiqaruvchilarning ulguiji savdosiga va aksincha, 
ulguiji savdoni chakana savdosiga va buning aksi, xizmatlar ko'rsatuvchi 
firmalaming ulgurji savdosiga va aks t a ’sir tufayli vujudga kelmoqda.
Sanoat korxonalari ulgurji savdo vazifasini tobora o 'z zimmalariga 
olmoqda, bunday siqib chiqarishning sababi, nemis iqtisodchilarining 
fikricha, ulguiji savdoda yetarli kasbiy malakaning yetishmasligi, xizmat 
ko'rsatishning qimmatligi va iqtisodiy tavsifdagi boshqa omillardir. Sanoat 
ulguiji savdo bilan, odatda, sotuv tarm oqlari va bozorni kengaytirish, 
bozor haqidagi bilimini to'ldirish va boshqa bir qator hollarda ham da 
o'ziga foydali vaziyatlarda hamkorlikni yo'lga qo'yadi.
Shu bilan birga, G F R ulguiji savdoning b a ’zi sohalarida chakana 
savdoga nisbatan o 'z o'rnini m ustahkamlashga erishdi. Bu, aw alo , 
yonilg'i, qurilish materiallari, bog'dorchilik anjomlari va boshqalarga 
taalluqlidir.