Toshkent davlat iqtisodiyot univyersityeti a. Sh. Bekmurodov, Z. A. Abdullayev, B. M. Badalov

 
9.2-jadval 
Netting to„lovlari jadvali, (mln.dollar) 
Mamlakatlarda 
joylashgan 
sho‗‘ba firmalari 
tomonidan 
to‗lanishi lozim 
bo‗lgan sof 
to‗lovlar
 
Mamlakatlarda joylashgan sho‗‘ba firmalari qabul qilishi 
lozim bo‗lgan sof to‗lovlar
 
K
an
ad
a 
Fran
ts
iy
a 
Bu
y
u
k
Bri
tan
iy
a 
Y
ap
o
n
iy
a 
Sh
v
ey
ts
ari
y
a 
A
Q
Sh
G
erm
an
iy
a 
Kanada
–
0 
0 
0 
10 
30 
20 
Frantsiya
20 
– 
20 
0 
10 
0 
0 
Buyuk Britaniya
10 
0 
– 
0 
0 
0 
40 
Yaponiya
10 
0 
30 
– 
10 
10 
0 
Shveytsariya
10 
50 
30 
10 
– 
50 
70 
AQSh 
0 
10 
20 
0 
0 
– 
0 
Germaniya
0 
0 
0 
50 
0 
30 
– 
Manba:
Mejdunarodniy finansoviy rinok: ucheb. posobie / pod red. d–ra ekon. nauk, prof. V.A. 
Slepova, d–ra ekon. nauk, prof. Ye.A. Zvonovoy.– M.:Magistr,2007.– 273 s. 
Bir qator mamlakatlarda ko‗p tomonlama netting to‗g‗risida maxsus 
qonunchilik xujjatlari mavjud
187
: Kanada, Avstraliya, Yangi Zelandiya, AQSh 
(Nyu–York shtati). Yevropa ittifoqida 1998 -yilda ko‗p tomonlama nettinga ta‘luqli 
bo‗lgan hisoblar yakuni to‗g‗risidagi Direktiv qabul qilingan. Umuman olganda 
dunyodagi 40 ga yaqin mamlakatlar (Avstraliya, Braziliya, Kanada, Kaymanovi 
ostrova, Yaponiya, Yangi Zelandiya, Norvegiya, YuAR, Shveytsariya, AQSh va 
boshqalar) netting to‗g‗risidagi maxsus qonunga ega bo‗lib, shuningdek boshqa 
qonunlar bilan ta‘qiqlanishiga qaramasdan nettingni tan oluvchi ―Moliyaviy 
ta‘minlashlar to‗g‗risida‖gi Yevrorpa ittifoqining 2002/47/YeI mavjud. Netting 
to‗g‗risidagi yondashuvlardan kelib chiqib turli davlatlar qonunlarini ikkita guruhga 
bo‗lish mumkin: 
1.
barcha ishtirokchilarga nisbatan bir xil me‘yorlar qo‗yilgan ( yirik 
banklardan mayda treyderlargacha)mamlakatlar Germaniya, Gollandiya, Yaponiya, 
Shveytsariya, Shvetsiya; 
2.
ayrim turdagi shartnomalar va alohida institutlarga nisbatan netting imtiyoz 
sifatida qaraladigan davlatlar (Belgiya, Kanada, Frantsiya, AQSh)
188
. AQSh da 
federal korporatsiyaga tegishli bo‗lgan sug‗urta omonatlari hamda federal 
187
S.Ovseyko. Netting: ponyatie i osnovie cherti. Bankao‗ski vesnik, LYuTI 2010.
–
188
Wood, P.R. Principles of netting: a comparative law study. Amsterdam. 1994. R. 77.

---

litsenziyaga ega banklar va jamg‗arma instutlariga, tovarlar, qimmatli qog‗ozlar, 
svop va forvard shartnomalariga nisbatan netting tatbiq etiladi. 
Bunday 
xolatlarda 
TMK 
lar 
tomonidan 
moliyaviy 
oqimlarni 
optimallashtirishning boshqa usullarini ishlab chiqish faollashadi. Zamonaviy 
xalqaro yirik korporatsiyalar moliyaviy oqimlarini optimallashtirishda u yoki bu 
korrektirovka qilinishidagi sodir bo‗lishi mumkin bo‗lgan soliq oqibatlarini hisobi 
zaruriy sharoit hisoblanadi. Korporatsiyalar moliyaviy siyosatida soliq sharoitlarini 
aniqlash muhim o‗rin tutib, bu TMK lar faoliyatini turli soliq tizimida faoliyat 
yuritishi bilan bog‗liqdir. Soliqqa tortish TMK lar siyosatini quyidagi sohalariga 
ta‘sir etadi: 

xorijiy investitsiyalash; 

xorijda bo‗linmalari strukturasini tashkiliy shakllari; 

moliyalashtirish va kreditlash shakllari; 

pul mablag‗lari o‗tkazmalarini strategiyasi; 

valyuta risklarini boshqarish strategiyasi. 
TMK lar siyosatini yuqorida keltirilgan sohalari ayniqsa quyidagi asosiy 
soliqlar orqali tartibga solinadi: 

foydaga soliq; 

qo‗shilgan qiymat solig‗i; 

kapital i dividendlarga soliq; 

ishlovchilar daromadiga soliq; 

ijtimoiy soliqlar. 
Masalan,TMK ning sho‗‘ba bo‗linmasi joylashgan mamlakat hukumati 
tomonidan ularga yuqori soliq stavkalari tatbiq etilgan bo‗lsa,unda bosh kompaniya 
tomonidan 
mablag‗ 
qo‗yiladigan 
obyektlar 
qaysiki, 
soliq 
bazasini 
minimallashtirishga olib keluvchi vositalarini izlash va sho‗‘ba firmasi foydasiga 
o‗tkazmalarni vaqtincha to‗xtatish to‗g‗risida yo‗riqnoma yuborishi mumkin.
Agarda, soliq ajratmalari doimiy asosda faoliyat yurituvchi bosh kompaniya 
foydasi hisobiga bo‗lsa, korporatsiyaning bosh idorasi sho‗‘ba bo‗linmasidan 
foydalangan o‗z ishlanma, patentlari uchun olinadigan to‗lovlar miqdorini yanada 
oshirishi yoki sho‗‘ba strukturasi operatsiyalarini nazorat qilish bilan bog‗liq 
qo‗shimcha xarajatlar undiriladi. Bu ko‗rsatib o‗tilgan to‗lovlar sho‗‘ba 
bo‗linmalari xarajatlarida aks etib, korporatsiya to‗laydigan soliqlar qisqarishiga 
olib keladi.
TMK bosh idorasi tomonidan sho‗‘ba firmasida biznesni rivojlantirish va 
tadqiqotlar olib boruvchi maxsus bo‗linma tashkil etishlishi va ushbu faoliyat 
natijalaridan boshqa sho‗‘ba firmalari ham foydalanishi mumkin. Bu soliq bazasini 
minimallashtirib, korporatsiya foydasini maksimallashtirish maqsadidagi yirik 
investitsiyalash obyekti hisoblanadi.
Moliyaviy oqimlarni optimallashtirish TMK sho‗‘ba bo‗linmalarida moliyaviy 
resurslar defitsiti sharoitida sezilarli samara beradi. Bunday vaziyatlarda alohida 
sho‗‘ba firmalari o‗rtasida o‗zaro moliyaviy oqimlarni tartibga solishda foydalanish 
mumkin. Ular bir–birlariga to‗lovlarni kechiktirish yo‗li orqali qo‗shimcha 
moliyalashtirish (lagging deb nomlanadi) taqdim etishlari mumkin. Yana bir 
mumkin bo‗lgan variantlardan biri tovarlar uchun o‗rnatilgan muddatdan oldin 

---

212 
to‗lovlarni 
o‗tkazilishidagi ularning o‗zaro xarakatlari hisoblanib,tijorat 
amaliyotida bu usul liding deb nomlanadi
189
. Lagging va liding strategiyasi ko‗p 
xolatlarda moliyaviy mablag‗lar qarz olmaslik va umumiy korporativ xarajatlarni 
pasaytirish imkoniyatini beradi.