Fiziologiya so’zi yunoncha bo’lib, tabiiyot ma’nosini bildiradi. XVI asrdan

NAFAS VAQTIDA O’PKA HAJMINING O’ZGARISHI, PLEVRA
BO’SHLIG’IDAGI VA ALVEOLALARDAGI BOSIM
O’pkada muskullar bo’lmaganidan (faqat bronxlada bir oz silliq muskul
tolalari bor), u mustaqil harakat qila olmaydi. Ammo nafas olib, nafas
chiqarilganda o’pka ko’krak qafasi bilan bir vaqtda kengayib-taratib turadi.
Atmosfera bosimi o’pkaga faqat ichkaridan nafas yo’llari orqali ta’sir ko’rsatadi.
Uning kuchi o’pkani kengaytirib, ko’krak qafasining ichki yuzasiga yopishtiradi.
Visseral va periyetal plevarlar oralig’ida maxsus suyuqlik bo’lgani uchun, ular
bir-birining yuzasida sirpanuib, erkin harakat qiladi.
O’pkaning ko’krak qafasi ketidan passiv holda harakat qilishini Donders
modeli yaqqol ko’rsatadi. Bu model tubiga rezina qoplangan shihs idishdan
iborat. Idishning og’ziga tiqilgan po’kak o’rtasidan shisha naycha o’tkazilgan.
Bu naychaning shisha ichidagi uchiga kalamush yoki quyonning ajratilgan
traxeya va o’pkasi ulangan. Shisha bo’shlig’i bilan tutashgan manometr bosim
o’zgarishini ko’rsatadi.
Idishning rezina tubi pastga tortilsa, idish hajmi kattalashadi va uning
ichidagi bosim atmosfera bosimidan pasayadi. Natijada o’pka cho’zilib,
kengayadi, ichiga atmosfera havosi kiradi. Rezina qo’yib yuborilsa, asli holiga
keladi. Idishning hajmi kamayadi. O’pka elastik kuchlar ta’sirida torayadi va
uning ichidagi havo tashqariga chiqadi. Tirik organizmda ham nafas olish plevra
bo’shlig’ida manfiy bosim bo’lishiga bog’liq. U elastik kuchlar ta’sirida kelib

---

chiqadi. O’pkaning elastik tortish kuchi o’pka to’qimasi elastik tolalarining
taranglashishi va alveolalarni ichidan qoplagan modda – surfaktantning yuza
tarangligiga bog’liq. O’pkaning elastik tortish kuchi o’pka hajmini
kamaytirishga qaratilgan. Shuning uchun ko’krak qafasi ochilishi bilan o’pka
bujmayib, bo’shliqning faqat 1/3 hajmini egallaydi.
O’pkaning elastik tortish kuchi hosil qiladigan manfiy bosimni bbevosita
aniqlash mumkin. Buning uchun plevra bo’shlig’iga kiritilgan igna yoki
naychani manometrga ulash kerak. Osoyishta nafas olganda plevra
bo’shlig’idagi manfiy bosim 6 mm.s.u., nafas chiqarganda 3 mm.s.u. ga teng
bo’ladi. Juda chuqur nafas olganda bu bosim 20 mm.s.u. ga yetishi mumkin.
O’pkaning elastik tortish kuchi asosan alveolalarning ichki yuzasini 20-100
nm qalinlikda qoplagan fosfolipid – surfaktantga bog’liq. Bu moddani maxsus
pnevmotsitlar ishlab chiqaradi. Surfaktant alveolalar devorini yopishib qolishdan
saqlaydi.
Alveolalardagi bosim nafas to’xtaganda atmosfera bosimiga teng. Nafas olish
muskullari qisqarib, ko’krak qafasi va o’pka kangayganda alveolalardagi bosim
2-3 mm.s.u. ga pasayadi. Havo nafas yo’llari orqali alveolalarga o’tadi. Nafas
chiqarilganda ko’krak qafasi va o’pkaning hajmi kichiklashadi, alveolalardagi
bosim atmosfera bosimidan 3-4 mm.s.u. ga ortadi. Alveolalardagi havo
tashqariga chiqadi (41-rasm).