B. A. Xakimov biologiya fanidan masalalar

Oila vakillari va ularning kelib chiqish markazlari
Burchoqdoshla
r oilasi vakillari 
Ituzumdoshlar 
oilasi vakillari 
Karamdoshlar, 
Sho‘radoshlar va Ziradoshlari 
oilasi vakillari 
Bug‘doydoshlar oilasi 
vakillari 
Loviya –
Markaaziy 
Amerika; 
Beda – O‘rt Yer 
dengizi; 
Dukkakliar- 
Janubiy G‘arbiy 
Osiyo; 
Soya –Sharqiy 
Osiyo markazi
Kartoshka- 
Janubiy Amerika 
markazi; 
Tamaki- Janubiy 
Amerika markazi; 
Qalampir- 
Markaziy Amerika 
Karam- O‘rta Yer dengizi; 
Qand lavlagi- O‘rta Yer 
dengizi; 
Sabzi- Janubiy G‘arbiy 
Osiyo markazi
Makkajo‘xori- Markaziy 
Amerika; 
Arpa- Abissiniya ( 
Efiopiya) 
Bug‘doy, Suli - Janubiy 
G‘arbiy Osiyo; 
Sholi- Janubiy Osiyo 
tropik markazi; 
Tariq- Sharqiy Osiyo.
N.I.Vavilov qonunlariga tegishli ma‘lumotlar 
Madaniy o‘simliklarning kelib chiqish 
markazlari haqidagi 
Irsiy o‘zgaruvchanlikning
gomologik qatorlari qonuni 
Retsessiv genlarga 
ega individlarning 
markazdan chetga 
chiqish qonuni 
Madaniy o‘simliklarning kelib chiqish 
markazlari 7 ta; 
Madaniy o‘simliklarning 50% Janubiy 
Osiyo tropic markazida tarqalgan; 
20% dan ortiq madaniy o‘simliklar 
vatani Sharqiy Osiyo markazi hisoblanadi; 
Janubiy- G‘arbiy Osiyo markazi 14% 
madaniy o‘simliklar vatani hisoblanadi; 
O‘rta Yer dengizi markazi 11% 
madaniy o‘simliklar vatani hisoblanadi; 
Arpa, banan, kofe daraxti vatani 
Efiopiya hisoblanadi; 
Tamaki Janubiy Amerika dan tarqalgan; 
Markaziy Amerika-loviya, 
makkajo‘xori kabilarvatani. 
Kelib chiqishi yaqin turlarda 
irsiy o‘zgaruvchanlik bir-biriga 
o‘xshash bo‘ladi; 
Bug‘doyda qizil va oq donli 
formalar uchrasa, shunga o‘xshash 
formalar arpa va sholida ham 
uchraydi; 
Qushlar va sutemizuvchilar 
sinfida patsiz va yungsiz formalar 
uchraydi; 
G‘alladoshlar oilasida kashf 
qilingan; 
Bir tur irsiy o‘zgaruvchanligini 
o‘rganib, shu turga yaqin bo‘lgan 
boshqa turlarda uchrashi mumkin 
bo‘lgan o‘zgaruvchanlikni 
oldindan aytish mumkin 
Tur tarqalgan areal 
markazida dominant 
belgilarga ega formalar 
hukmronlik qiladi; 
Tur tarqalgan 
arealning chekka qismini 
retressiv belgili 
gomozigotalari tarqaladi; 
Dominant belgili areal 
atrofini geterozigota 
organizmlar o‘rabturadi. 

---

164 
Xakimov Bahodir Absamatovich 91 971 61 42
Duragaylash metodini amalga oshirishda geterozis hodisasidan keng foydalaniladi Tur ichidagi 
formalarni duragaylash o‗simliklar seleksiyasining asosiy metodlaridan biridir. O‗zbekistonda 
ekiladigan madaniy o‗simliklar, jumladan g‗o‗zaning ko‗p navlari shu usul bilan yaratilgan. 
Jug‗rofiy uzoq formalarni duragaylash usuli yordamida bir turga mansub, lekin har xil ekologik 
sharoitlarda, hududlarda o‗stiriladigan o‗simliklar chatishtiriladi. G‗o‗za seleksiyasida Janubiy 
Amerikadan keltirilgan g‗o‗za navlarini O‗zbekistonda yaratilgan g‗o‗za navlari bilan duragaylash 
natijasida professor A. I. Avtonomov sifatli tolali, kasalliklarga chidamli 10964, 2850 ingichka 
tolali g‗o‗za navlarini yaratdi. Akademik Sodiq Mirahmedov Meksikadan keltirilgan viltga 
chidamli Gossipium xirzutum turiga kiruvchi meksikanum yovvoyi g‗o‗zasi bilan O‗zbekistonda 
ekiladigan serhosil, tezpishar, viltga chidamsiz S-4727 g‗o‗za navini o‗zaro duragaylash natijasida 
viltga chidamli «Toshkent-1», «Toshkent-2», «Toshkent-3» g‗o‗za
navlarini yaratdi va O‗zbekistonda paxtachilikni rivojlantirishga katta hissa qo‗shdi. Turlararo 
duragaylash natijasida poliploidiya hodisasidan foydalaniladi. Hozirgi vaqtda sun‘iy poliploidiya 
metodi keng qo‗llanilmoqda. Har xil mutagen moddalar ta‘sirida (masalan, kolxitsin yordamida) 
poliploid formalar olinadi. Ulardan seleksiya uchun foydali belgilarga egalari tanlab olinadi. 
Poliploid o‗simliklar serhosil, kasalliklarga chidamli bo‗lishi mumkin. Turlararo duragaylash usuli 
yordamida akademik S. S. Kanash Gossipium xirzutum va Gossipium xerbatsium turlariga 
mansub navlarda g‗o‗zaning 8202, 114-1 kabi kasalliklarga chidamli navlarini yaratdi.
Uzoqdan 
duragaylash va radiatsion mutagenez usullari yordamida g‗o‗zaning foydali belgilariga ega 
bo‗lgan navlari yaratilgan. O‗zbekistonda radiatsion mutagenez hodisasidan foydalanib 
akademiklar Nabijon Nazirov va Oston Jalilovlar g‗o‗zaning serhosil AN-402, Samarqand-3, 
Yulduz kabi serhosil navlarini yaratdilar. Ximiyaviy mutagenez ham madaniy o‗simliklarning 
ko‗plab serhosil va boshqa foydali xususiyatlarga ega navlarini yaratishga imkon beradi. Hujayra 
injeneriyasi usullari hozirgi davrda o‗simliklarning yangi navlarini keltirib chiqarishda keng 
qo‗llanilmoqda. Bunda somatik hujayralar duragaylanadi. Duragaylash uchun protoplastlardan 
foydalaniladi. Protoplastlar (yunoncha protos – birlamchi, plastos – hosil bo‗lgan) qobig‗i 
bo‗lmagan, faqat hujayra membranasi bo‗lgan hujayralardir. Bu usul bilan kartoshkaning madaniy 

---

165 
Xakimov Bahodir Absamatovich 91 971 61 42
turi Solamum tuberosum va yovvoyi turi Solamum Chacoense duragaylash natijasida otaonalarga 
nisbatan oraliq xususiyatlarga ega, lekin poyalari chidamli duragaylar olindi . To‗qimalarni sun‘iy 
o‗stirish yordamida vegetativ ko‗payish metodi o‗simliklar seleksiyasida tobora keng 
qo‗llanilmoqda