O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti sh. A. Do‘stmuhamedova, X. A. Tillashayxova

2. Shaxs yetukligining psixologik mezonlari 
Individual-yo‘nalgan konsepsiyalar nuqtai nazaridan 
shaxs
rivojlanishi individual xarakterga egabo‘lib, shaxsning 
o‘z-o‘zini 
rivojlantirishga 
yo‘nalgandir. 
Bunda 
psixologik yetuklik shaxsning hayot sub’ekti sifatida 
ijtimoiy va individual rivojlanishning o‘zaro ta’siri 
jarayonida rivojlanuvchi sub’ekt tavsifi tizimi sifatida 

---

172 
ko‘riladi. Shunga muvofiq tarzda o‘spirinlik davrida shaxs psixologik yetukligi 
ta’lim olish sub’ektining o‘qitish muhiti, me’yorlari, talablari bilan sifat va miqdor 
jihatdan o‘zaro ta’siri sifatida aniqlanib, ichki olamining bir qismiga aylanadi.
Bizning tadqiqot ob’ekti o‘spirin yoshidagi talaba bo‘lganligi sabab, shaxs 
yetukligi ma’nosi talaba shaxsiga nisbatan ishlatiladi. “Psixologik yetuklik” va 
“o‘spirinning sub’ektiv xatti-harakati” tushunchalari o‘rtasida o‘quv faoliyatiga 
“tashqi”dan “ichki”ga qo‘shilishdagi o‘zgarishlarda namoyon bo‘luvchi, 
o‘spirinning yangi ichki realligi bilan aniqlanuvchi faollikda o‘zaro munosabatni 
o‘rnatish mumkin. 
Psixologik yetuklik tavsifnomasi sifatida shaxsning integrativ tizim hosil qiluvchi 
xususiyatlari, hamda uning samarali faoliyatini ta’minlovchi shaxs rivojlanishining 
yaxlit tavsifi sifatidagi ahamiyatli belgilari keltirilgan. Psixologik yetuklik tuzilishi 
shaxs yetukligi nazariyasida va sub’ekt psixologiyasida o‘rganiluvchi integrativ 
xarakterga egatarkibiy qismdan iborat: faollik, mas’uliyat, mustaqillik, o‘ziga va 
boshqalarga hurmat, optimizm, shuningdek, psixologik yetuklikning shakllangan, 
yuqori darajasini keltirib chiqaruvchi, ularning integratsiya jarayonidagi sub’ekt 
hosilalar. 
Sub’ektning psixologik yetukligini bunday tushunish o‘spirinlik davrida shaxs 
psixologik yetukligining tuzilishini quyidagicha aniqlash mumkin:
1-jadval 
Psixologik mezon Ijtimoiy yo‘nalgan 
ko‘rsatkich 
Individual
yo‘nalgan 
ko‘rsatkich 
Integrativ sub’ektiv 
sifatlar 
Faollik 
Talabalarga 
mos 
ravishda 
faol
harakatning 
namoyon bo‘lishi 
Maqsadlariga 
muvofiq ravishda 
qiziqish 
asosida 
tegishli soxalarda 
faollik ko‘rsatadi 
Unumdorlik, 
egiluvchanlik, o‘quv 
faoliyatida o‘z xatti-
harakatlarini talablar 
bilan solishtiradi 
Mustaqillik 
Atrofdagilar 
talablariga 
mos 
kelish maqsadida 
o‘quv 
topshiriqlarini 
bajarishda yuqori 
o‘z-o‘zini 
boshqarish 
va 
uyushtirish 
O‘zini 
mustaqil 
tutib, 
uning 
maqsadlariga mos 
keluvchi, 
qiziqishlari 
doirasiga kiruvchi 
vaziyatlarda 
o‘z-
o‘zini boshqarish 
va 
uyushtirish 
Tashqi 
ta’sir 
va 
bahodan qat’iy nazar, 
talablarga 
mos 
ravishda 
o‘quv 
faoliyatida 
hulq-
atvorni 
mustaqil 
boshqarish 
va 
uyushtirishga qodirlik 

---

173 
namoyon bo‘ladi 
Mas’uliyat 
O‘quv 
maqsadlarini 
amalga oshirishda 
mas’uliyatlilik, 
tirishqoqlik, 
qat’iyatlilik 
Shaxsiy 
maqsadlarini 
amalga oshirishda 
mas’uliyatlilik, 
tirishqoqlik, 
qat’iyatlilik 
O‘quv-ijtimoy 
tizimda 
shaxsiy 
maqsadlarini amalga 
oshirishda 
mas’uliyatlilik 
Hurmat 
Boshqa insonlarga 
hurmat 
O‘ziga bo‘lgan 
hurmat 
O‘quv faoliyatida 
o‘z-o‘ziga baho 
berishning 
haqqoniyligi 
Optimizm 
Tengdoshlariga 
nisbatan 
optimistik 
tasavvur 
O‘quv faoliyatida 
o‘zi 
haqida 
optimistik tasavvur 
O‘quv 
faoliyatida 
shaxsiy 
kelajak 
istiqbollarida 
optimistik munosabat 
Bu tarkibiy qismni alohida ko‘rib chiqamiz: bizning fikrimizcha, faol xatti-harakat 
motivatsion ehtiyojlar bilan bog‘liq: ijtimoiy talablar va vazifalarni muvaffaqiyatli 
bajarish ehtiyoji, yuqori maqsadlarga erishish, turli faoliyatda muvaffaqiyatga 
erishishga intilish, shuningdek, bilish faoliyati bilan, o‘zida bilimlar, amaliy hyotiy 
tajriba, qarashlar, tamoyillar, e’tiqod, dunyoqarash, ahloqiy, estetik sohalarda 
qadriyatlar yo‘nalganligi tizimi, shaxsiy fikrni ishlab chiqish uchun ijtimoiy 
hodisalarni va shaxsiy turli-tuman tajribani tahlil qilish va baholashni bilish, o‘z 
bilimlari va tajribasidan kelib chiqqan holda mustaqil xulosalarni qilishga qodirlik. 
Mustaqillik topshiriqda mustaqil mo‘ljal olishni, qo‘ylgan vazifaga mos harakatlar 
usullarini tanlash ko‘nikmasi (shuningdek, mos vositalar, materiallar, ularni qayta 
ishlash usullari) va ularni amaliyotda amalga oshirish, ishning mazmuni va 
usullarini nazorat qilish va korreksiya qilish ko‘nikmasini taxmin qiladi. Bu hodisa 
motivatsion va protsessual tarkib birligidan iborat. Birinchisi bilish jarayoniga 
bo‘lgan ehtiyojni, ikkinchisi –maqsadga yo‘naltirilgan qidiruvni amalga oshirishga 
yordam beruvchi mazkur predmet sohasi bilimlari va faoliyat usul-vositalarini aks 
ettiradi. Bu jihatlar bir butunlikda mavjud bo‘lsa ham, ularning bo‘linishi o‘rinlidir. 
Vaholanki, bilimlarni izlashga intilish mumkin, biroq, ularni topishni emas, balki 
organik ehtiyojni boshdan kechirmagan holda ularni aniqlash mumkin.
Ma’suliyat shaxs xususiyati sifatida ijtimoiy qadriyatlarni, me’yor va qoidalarni 
anglash natijasi sifatida birgalikdagi faoliyat davomida shakllanadi. Mas’uliyat 
ijtimoiy muhim shaxsiy sifat hisoblanadi. O‘spirinlik davrida mas’uliyat boshqalar 
uchun ahamiyatli bo‘lgan topshiriqlarni bajarish; xatti-harakatlarning topshiriqlarni 

---

174 
muvaffaqiyatli bajarishga yo‘nalganligi (qiyinchiliklarni yengib o‘tishga intilish, 
boshlagan ishini oxirigacha yetkazish); topshiriqni, uning xarakteri va natijasini 
hissiy kechirish (jiddiy ish berishganidan xursand, muvaffaqiyati uchun 
qayg‘uradi); topshirilgan vazifani bajarish uchun javob berish kerakligini anglab 
yetish kabi ko‘rsatkichlar namoyon bo‘ladi.
O‘spirinda hurmat bilimlar - his-tuyg‘ular hulq-atvor asosida yuzaga keladi. Hulq-
atvor me’yorlari haqida bilimga egabo‘lishni biz hissiy javob qaytarish bilan 
bog‘laymiz. Bu esa o‘z navbatida kattalarga bo‘lgan hurmatda namoyon bo‘ladi. 
Vujudga kelgan vaziyatlarda bu jarayonni tushunish va uni baholash, uni hal qilish 
variantlari o‘ylab topiladi. Shu yo‘sinda o‘spirinning olamni idrok qilishi 
kengayib, o‘z mustaqil fikriga, qadriyatlar haqidagi tasavvurlarga egabo‘lish 
shakllanadi.
Optimistning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri faollikdir. Faollik – nomaqbul 
vaziyatni ijobiy tomonga o‘zgartirishga qaratilgan faoliyat. Bunday faollikni 
bolalikdan shakllantirish lozim. U uchta tarkibiy qismdan iborat: vaziyatni anglash, 
uni o‘zgartirish yo‘llarini aniqlash, ijobiy o‘zgartirish bo‘yicha bevosita faoliyat.
Shuni ta’kidlash joizki, differension-integratsion nazariya nuqtai nazaridan turli 
tizimlarning ichki qismlari rivojlanishi integratsiya va differensiatsiya o‘rtasidagi 
munosabatlar bilan xarakterlanadi. Psixologik yetuklik sub’ekt sifatlarining tizimi 
sifatida yetuk, integratsiyalashgan tizim tavsifi bilan aniqlanadi deyish mumkin.
Shunday qilib, mazkur fenomen rivojlanishi uchun refleksiv qobiliyatlar; ixtiyoriy 
o‘z-o‘zini boshqarishni rivojlanish darajasi; motivatsiyaning rivojlanishi; 
shakllangan qadriyatli-ahloqiy soha kabi shart-sharoitlar zarur. Bunda shaxsning 
yetukligini tushunish yetuk inson haqidagi tasavvurlar bilan bog‘liq. Sub’ekt 
psixologiyasining asosiy nizomidan kelib chiqqan holda, talaba shaxsi ideal reallik 
(anglash sub’ekti) sifatida ham, ijtimoiy reallikni (faoliyat sub’ekti) faol 
boshlanishini anqlab beruvchi funksiya sifatida ham o‘rganilishi mumkin.
Ideal reallikda o‘z-o‘zini anglashning quyidagi: 1) o‘tmishdagi “Men”; 2) hozirgi 
“Men”; 3) kelajakdagi “Men”; 4) ideal “Men”; 5) dinamik “Men” tarkibiy qismlari 
insonning ma’naviy dunyosiga aylansa, demakki, unda psixologik yetuklik 
vujudga kelganligidan dalolatdir. 
O‘z-o‘zini anglash shaxsning fazilatiga aylanishi uchun muayyan davr, vaqt, 
muddat talab qilinadi, shuning uchun o‘quvchilar, talabalar va respublikamizning 
boshqa fuqarolari bilan dasturiy tadbir-choralar o‘tkazish orqali ko‘zlagan 
maqsadga erishish mumkin. Shundan kelib chiqqan holda yetuklik: 
-mas’uliyatni o‘z bo‘yniga olish va qaror qabul qilish; 
-yetakchi bo‘lishga intilish, o‘zi va atrofdagilarni boshqara olish; 

---

175 
-o‘zi va atrofdagilarni emotsional va ruhiy qo‘llab-quvvatlashga tayyor bo‘lish; 
-o‘ziga ishonish va qat’iyat bilan harakat qilish; 
-falsafiy mushohada qilish va fikrlarni umumlashtira olish; 
-o‘z tamoyillarini himoya qilish, ilgari surgan qarashlarini tasdiqlay olish, tanlagan 
yo‘lidan qaytmaslik, irodaviy mustahkam bo‘lish; 
-shaxsiy individual qarashga egabo‘lish; 
-hayotiy tajribani orttirish va uni yosh avlodga berishga tayyor bo‘lish; 
-realizm, ratsionallik, qilingan ishlarni taxlil qilish, baholash va unga javob bera 
olish; 
-hayotiy ijtimoiy rollarda o‘zgarmaslik va ularni to‘g‘ri bajarishga intilishdir. 
B.G.Ananevning fikricha, yetuklik mezonlarini ishlab chiqish va tahlilida “etuklik” 
tushunchasi “katta bo‘lish”, “kamol topish” tushunchalari bilan uyg‘unlashib 
sinonimik qatorni tashkil etishi mumkin. Lekin aslida, sub’ektiv faoliyat va shaxs 
haqida gap ketganda ular, albatta, mazmun va mohiyat jihatdan bir-biridan farq 
qiladi. Katta bo‘lib yetilish bu hali yetuklik emas. Inson yuqorida qayd etilgan 
mezonlarni o‘zida mujassamlashtirgandagina yetuklikka yetgani haqida gapirish 
mumkin. Bu o‘rinda yetuklik kasbiy, ijtimoiy-oilaviy, hayotiy-siyosiy, muloqot, 
shaxslararo munsabatlar, farzand tarbiyasi bilan bog‘liq faoliyatlarda ifodalanishi 
mumkin.
Abraxam Maslou tomonidan yetuk shaxsning 15 belgilari quyidagicha tavsiflanadi: 
1.Haqiqiy ehtiyojlar, stereotiplar, xurofotlar, o‘rganilmagan narsalarga qiziqish 
ta’siridan ozod bo‘lgan haqiqatni yanada to‘g‘ri qabul qilish. 
2.O‘zlarini va boshqalarni o‘zlari kabi qabul qilish, sun’iy, yirtqich xatti-
harakatlarning yo‘qligi va boshqalardan bunday xatti-harakatni rad etish. 
3.Kutilmagan holatlardagi soddalik va tabiiyligi. Belgilangan urf-odatlar va 
marosimlarga rioya qilish, lekin ularga nisbatan hazil tuyg‘usi bilan munosabatda 
bo‘lish.
4.Biznes yo‘nalishi. Bunday odamlar odatda o‘zlari bilan emas, balki hayot 
vazifasi bilan band. Odatda ular o‘z faoliyatlarini universal qadriyatlar bilan 
bog‘lashadi va uni hozirgi moment emas, balki abadiylik nuqtai nazaridan 
ko‘rishga moyildirlar. Shuning uchun ular bir darajada faylasuflardir. 
5.Ko‘p voqealarga nisbatan ajralish pozitsiyasi. Bu ularga nisbatan xotirjam 
muammolarni bartaraf etishga va tashqi ta’sirlardan kamroq ta’sir ko‘rsatishga 
yordam beradi. Ular ko‘pincha yolg‘izlikka moyil bo‘ladi. 

---

176 
6.Avtonomiya va atrof-muhitdan mustaqillik; buzilish omillari ta’siri ostida 
barqarorlik. 
7.Qabul qilishning yangiligi: har safar yangi ma’lum bo‘lgan joyni topish. 
8.O‘z-o‘zidan yo‘qolib ketish hissi bilan tavsiflangan chegara tajribalari. 
9.Insoniyat bilan umumiylik hissi. 
10.Boshqa o‘zini o‘zi bajaradigan odamlar bilan do‘stlik: tor doiradagi odamlar, 
ular bilan munosabatlar juda chuqur. Shaxslararo o‘zaro munosabatlarda 
dushmanlikning namoyon bo‘lishining yo‘qligi. 
11.Munosabatlardagi demokratiya. Boshqalardan o‘rganishga tayyor. 
12.Barqaror ichki axloqiy me’yorlar. Yaxshi va yomonni keskin his etish: 
maqsadlarga yo‘naltirilgan va mablag‘lar doimo ularga bo‘ysunadi. 
13."Falsafiy" hazil tuyg‘usi. Hazil bilan umuman hayotga va o‘z-o‘ziga bo‘lgan 
munosabat. 
14. 
Ijodkorlik, insonning nima qilayotganidan qat’iy nazar va uning barcha 
harakatlarida namoyon bo‘ladi. 
15. 
Ularga tegishli bo‘lgan madaniyatga tanqidiy munosabat: yaxshi tanlangan 
va yomon rad etilgan.