O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti sh. A. Do‘stmuhamedova, X. A. Tillashayxova

Rivojlantiruvchi:
mavzuning ta’limiy va tarbiyaviy o‘quv maqsadlari asosida 
talaba shaxsini rivojlantirish. 
Tayanch 
tushunchalar:
ye
tuklik, 
psixologik 
yetuklik,psixologik 
inqiroz, 
psixofiziologik fuksiyalar
1.Psixologiya fanida psixologik yetuklik muammosining ilmiy-nazariy 
o‘rganilishi 
Shaxs 
bilan 
bog‘liq tushunchalar 
qatorida uning jismoniy, aqliy, ijtimoiy, 
ma’naviy, falsafiy dunyosi bilan bevosita 
bog‘liq bo‘lgan bir tushuncha bor bu - 
yetuklik tushunchasi. Yetuklik nson o‘z-
o‘zini anglashdan boshlanadi, bu jarayon 

---

163 
ko‘pincha reallikdan boshlanib, hozirgi, favquloddagi holatni tahlil qiladi, o‘zining 
shaxsiy imkoniyati bilan taqqoslaydi, ma’lum mezon yoki namuna (ibrat) tanlaydi, 
unga taqlid qilish orqali tenglashishga intiladi. Keyinchalik esa kelajak, istiqbol 
rejalari uni qiziqtiradi, o‘zining nimalarga qodirligi yuzasidan mulohaza yuritadi 
va bu borada muayyan qaror qabul qilishga erishadi, lekin uning haqchilligi yoki 
oqilligiga bir oz shubhalanadi. O‘z imkoniyatini bir necha marta tahlil qilish, 
qiyoslash, unga o‘zgartirishlar kiritish, yangilash orqali bo‘lg‘usi “Men”iga aniqlik 
kiritadi va faollik mexanizmiga aylantiradi. Bunda shaxs xususiyatlarining 
yetuklikka intilishi kuzatiladi. 
Yetuklik tushunchasi V.I.Dalning rus tili izohli lug‘atida “etilish, pishish, 
o‘ylab, fikrlab ish ko‘rish davri” deb ifodalangan. Yetuklik bu nima? Bu jismoniy 
yoshgina emas, balki bu ijtimoiy, emotsional, ma’naviy va intellektual 
taraqqiyotdir. Yetuklik avvalom bor, sube’ktiv tushuncha bo‘lib, yetuklikni 
belgilovchi mezonlargina emas, balki shaxsning o‘zini shu tushunchaga va shu 
holatga bo‘lgan munosabati ham muhimdir. Psixologiyada yetuklik tushunchasi 
ancha keng mushohada qilishni talab etadigan tushuncha. Zero, bu tushuncha 
individ, shaxs va individuallik tushunchalari bilan bevosita bog‘liq.
Yetuklik deganda, insonni ma’lum yosh davrida uning rivojlanishiga qo‘yilgan 
mezonlar asosida to‘liq yetilishi, kattalar qo‘yadigan talablarga javob berishi 
hamda o‘zi ham aynan shu jarayonni anglab yetishi deb izohlashimiz mumkin. 
Shaxs o‘z o‘tmishini tahlil qilish va unda ko‘zga tashlangan qusurli va ibratli 
jihatlarini o‘zaro qiyoslash orqali ustuvorlikni topishga intiladi, bu borada ayrim 
siljishlarga erishadi. Ijtimoiy hayotda u o‘ziga ideal bo‘luvchi shaxsni tanlaydi va 
prototipning ijobiy xislatlari, xususiyatlari ko‘rinishlari hamda ko‘rsatkichlarini 
o‘zida mujassamlashtira boradi. Shaxs rivojlanishi davomida dinamik harakatsiz 
psixologik yetuklikka erishib bo‘lmasligiga iqror bo‘ladi, natijada uzluksiz xatti-
harakatlarni asta-sekin, birdaniga, tavakkaliga amalga oshirish lozim ekanligini 
tushunib yetadi. Dinamik holatni baholash, tekshirish, nazorat qilish, shaxs yetilish 
natijasida shaxsda yetuklik “Men” shakllana boshlaydi.
Psixologik adabiyotlarda yetuklik tushunchasi ko‘pincha ulg‘ayganlik sinonimi 
sifatida qo‘llaniladi. Biroq, fanda bu tushunchalar o‘rtasidagi farq ajratilgan va 
o‘zaro bog‘liqlik aniqlangan. Shunga qaramay, katta odam psixologik mavqei, 
uning yetuklik darajasini aniqlashda qiyinchiliklarga duch kelinmoqda. Sanoq 
boshi xronologik (pasport) yosh bo‘lib hisoblanadi. I.S.Kon fikricha, “xronologik 
yosh, aniqrog‘i – u tomondan taxmin qilinayotgan individning rivojlanish darajasi, 
bevosita yoki bavosita uning ijtimoiy mavqei, faoliyat xarakteri, ijtimoiy rollar 
chegarasini belgilaydi”. Ko‘pgina tadqiqotchilar (B.G.Ananev, K.A. Abulxanova-
Slavskaya, I.S. Kon) yosh va shaxsiy davrlashtirishning mos kelmasligi haqidagi 
dalillarga e’tibor qaratadilar. B.G.Ananev fikricha, bu mos kelmaslikning sababi 

---

164 
inson rivojlanish jarayonining bir tekis emasligi va geteroxronligidadir. Shu 
sababli “shaxs asosi individ asosiga qaraganda kechroq boshlanadi” . 
Psixologik adabiyotlarda erta, o‘rta va kechki ulg‘ayish ajratiladi. Erta va o‘rta 
ulg‘ayish davrlashtirishni ijtimoiylashuv tamoyiliga ko‘ra maktabgacha yoki kichik 
maktab yoshiga o‘xshash talabalik davriga mos keladi. “Shaxs shakllanishining 
umumiy jarayonida hayotning bu davri ta’limni yakunlovchi bosqichi hamda 
faoliyatning 
“boshlanishi”, ijtimoiy funksiyalar va rollarni egallash, 
ixtisoslashtirishning asosiy bosqichi sifatida muhim ahamiyatga ega”. Bu yosh 
davrining mazmuni – “mutaxassisni – jamoat arbobi va fuqaroni tarbiyalash, 
o‘rganilayotgan ko‘pgina ijtimoiy funksiyalarni egallash va birlashtirish, kasbiy 
mahoratini shakllantirish...” .
Bu ahloqiy va estetik hislarning rivojlanishi, xarakter shakllanishi va 
mustahkamlanishi va asosiysi, fuqarolik, ijtimoiy-siyosiy, kasbiy-mehnat, oilaviy 
rollarni hisobga olgan holda ijtimoiy rollarni kompleks ravishda egallash davridir. 
Bu bosqichni muvaffaqiyatli yakuni asosiy yo‘nalishlar bo‘yicha shaxsiy 
yetuklikka erishishdan iborat. 
Erta va o‘rta yetuklikni g‘arb psixologlari ham ta’riflab o‘tishgan. Ye.Erikson 
(E. Erikson), R. Xavigxurst (R. Havighurst) nazariyasiga binoan yetuklik – bu 
hayotning avvalgi bosqichida taraqqiyot vazifalarini muvaffaqiyatli hal qilish va 
ularni keyingi bosqichlarda hal qilishga qodirlik natijasidir. Erikson bo‘yicha 
kattalarning vazifasi o‘z-o‘ziga o‘xshashlik va yaqinlikka erishish hisoblanadi. Erta 
kattalikning ijobiy natijasi – odam shaxsiy aloqalarida o‘zini yo‘qotmasligi va 
boshqaning individualligini tan olishida ikki o‘xshashlikning birlashmasidir. Buni 
yetuklikka erishganlik sifatida baholash mumkin. R. Xavigxurst ta’kidlashicha, 
odam bu yoshda turmush o‘rtoq tanlash vazifasini va oilaviy munosabatlarni 
yo‘lga qo‘yish, farzandlarni tarbiyalash, uy-ro‘zg‘or ishlarini olib borish, kasbiy 
faoliyatda tasdiqlanish, ruhan yaqin bo‘lgan ijtimoiy guruhni topish vazifalarini hal 
qiladi. Sharlotta Byuler nazariyasida erta va o‘rta ulg‘ayish inson tomonidan 
jamiyatdagi o‘z o‘rnini topganlik holatini aks ettiruvchi shaxsning o‘z mavqeini 
belgilab olishini, o‘z-o‘zini anglashni ifodalaydi. Inson nima xohlashini va u 
nimaga qodirligini biladi, unga hayot yo‘lida harakatlanishga yordam beruvchi 
yoki xalal beruvchi o‘z hayoti shart-sharoitlari haqida to‘liq tasavvurga egabo‘ladi. 
Sh.Byuler bo‘yicha kechki ulg‘ayishda avvalgi hayotiy munosabatlar tuzilmasining 
yo‘qolishi sababli ota-ona oilasidan katta bo‘lib qolgan farzandlarning ketishi va 
kasbiy ishdan nafaqaga chiqish munosabati bilan o‘z mavqeini belgilab olishda 
buzilishlar sodir bo‘ladi. Shaxs rejasida kechki ulg‘ayish shaxs altruistik 
yo‘nalganligining kuchayishi, ichki uyg‘unlikka bo‘lgan intilish bilan ifodalanadi .
Zamonaviy psixologik adabiyotlarda kechki ulg‘ayishda shaxs yetukligini 
donolik - intellektual-shaxsiy yangi yuzaga kelganlik bilan bog‘laydilar (L.I. 

---

165 
Ansiferova, K. Muzdibaev, M.A. Xolodnaya, J. Kekes, R. Sternberg). Xorijda 
donolikni empirik o‘rganish va o‘lchashga qaratilgan metodikalar yuzaga keldi. 
Uning tarkibiy qismiga hayotiy tajriba, emotsiyalarni boshqarish, fikrlash, ko‘ngli 
ochiqlik, yumor kiradi. Bu fenomenni o‘rganish jarayoni hali ham boshlang‘ich 
bosqichni egallab turibdi. 
Insonning o‘rta va kechki ulg‘ayishida shaxs tuzilishidagi yangilikka kasbiy 
mahoratni, shuningdek, u yoki bu g‘oyalar, qadriyatlar, hulq-atvor namunalari urfi, 
jamiyat manfaatlari o‘zgarishiga mos ravishda qarashlardagi yangilikni ham 
kiritish mumkin. O‘rta va keksa yosh davrida shaxsiy rivojlanishning davom etishi 
haqidagi maslagimiz mashhur shaxs tuzilishi va uning dinamikasini tadqiq 
qiluvchilar R. MakKre va P. Kosta (McCrae, Costa, 2003) fikrlariga qarshi 
chiqadi. 
Ular shaxs hayotining ko‘p yillik ko‘lamini qamrab olgan “Katta beshlik” 
(OCEAN) so‘rovnomasi qo‘llangan katta empirik-nazariy tadqiqotda katta odamlar 
shaxsining asosiy tuzilmalari turg‘unligini isbotlaganlar. Biroq, mualliflar ularning 
shaxs xususiyatlari modeliga kirmaydigan boshqa shaxsiy tuzilish dinamikasi 
haqidagi masalalarga to‘xtalmaganlar. Ular tadqiqotidan kelib chiqib, kattalar 
shaxsi o‘zgarmasligi haqidagi xulosa shaxs tuzulishi va turli daraja uchun yosh 
o‘zgaruvchanligi va shaxsning turg‘unligi darajasi ulg‘ayish davrida turlicha 
bo‘lishi haqidagi ahamiyatga molik fikrlar e’tirozlidir.
Keksalik davrida shaxsiy yangi yuzaga kelishlar haqida boshqa mualliflar 
asosan avvalgi yosh davrida shaxs tuzilishida va hayotidagi narsalarni psixologik 
yo‘qotishlar sifatida negativ bayon qiladilar. Biroq, shu o‘rinda shaxs yetukligi 
so‘nish, zaiflashish bilan alamashinishi shart emasligi ta’kidlanadi. Avvalgi 
davrlarda egallangan shaxsiy ijtimoiy yutuqlar natijasida keksalik davrida yangi 
hayotiy istiqbollar ochilishi mumkin. Haqiqatdan ham, zamonaviy inson yoshlik 
davriga qaraganda, kechki ulg‘ayish davrida sevimli ishiga, kasbiy uyushmada o‘z 
nufuziga, do‘stlar va qarindoshlarga, o‘z uyi va moddiy farovonlikka egabo‘ladi. U 
hayotiy va kasbiy tajribaga, o‘z-o‘zi va o‘z hayoti haqida tushunchaga ega. 
B.G.Ananev va 1960-1970 yillardagi maktabining kompleks tadqiqotlari sabab 
kattalar taraqqiyotini o‘rganishda oldinga siljish kuzatilib, ulg‘ayishning dinamik 
ko‘rinishi haqidagi tasavvurlar yuzaga keldi. Ulg‘ayish davrida psixofiziologik 
funksiyalar va intellekt rivojlanishi, funksiyalar o‘zaro bog‘liqligi haqida ko‘p 
ma’lumotlar olindi (Ananev, Stepanova, 1972, 1977; Stepanova, 2000). Kompleks 
tadqiqotlarda kattalar shaxsi va motivatsiyasining yosh xususiyatlari yetarlicha 
o‘rganilmagan bo‘lib, kompleks tadqiqot dasturi oxirigacha olib borilmadi. Bunga 
sabab nafaqat B.G.Ananevning vafoti, balki nazariy qiyinchiliklarni ham ko‘rsatib 
o‘tish o‘rinli. Avval ham hozirgidek, psixologik nazariyada yosh va shaxs 
rivojlanishining 
nisbati 
masalasiga 
oydinlik 
kiritilmagan. 
Xarakter 
va 
yo‘nalganlikning turli shakllariga kiruvchi shaxsiy xususiyatlarning yosh davri 

---

166 
rivojlanishi haqida gapirish mumkinmi? Yoki yosh shaxs o‘zgarishining vaqt 
jihatdan, yosh emas, balki boshqa o‘zgarishlar qonuniyatlari asosida sodir 
bo‘layotgan marker vazifasini bajaradimi? 
Bu savollar ulg‘ayish davriga nisbatan olinganda qizg‘in bahs talabdir. Bolalar 
psixologiyasi bularni chetlab o‘tadi, chunki bolalikda shaxs omili yosh omili 
ustidan hukmronlik qiladigan yoki uni rivojlanish determinatsiyasi tuzilishidan 
siqib chiqaradigan darajada shakllanmagan bo‘ladi. Yosh omili ulg‘ayish davrida 
aniq shaxs ongi va tuzilishi orqali kirib borib bavosita ish ko‘radi. B.G. Ananev 
ta’kidlashicha, yosh va shaxs rivojlanishining – ontogenez va hayotiy yo‘lning 
birlashuvi - butun hayot davomida inson individual rivojlanishining umumiy 
qonuniyatidir.
Ulg‘ayish – alohida psixofiziologik, psixik funksiyalar va intellekt 
rivojlanishidagi eng maqbul muvaffaqiyatlarga erishish davridir. Bu ularning 
yetukligi, gullab-yashnashini bildirib, bundan so‘ng ko‘pincha inqiroz yuzaga 
keladi. Shaxsiy yetuklikni faqatgina ulg‘ayish davri bilan, keksalikni esa uning 
degradatsiyasi bilan bog‘lash mumkinmi? Shaxsiy yetuklik yosh funksiyasi bo‘lib 
hisoblanadimi? Albatta, yo‘q, biroq, shaxs va yosh, shaxsiy yetuklik va yosh 
ulg‘ayishi, akme munosabatlari qanday? 
Shaxsiy yetuklik ta’rifi va mezonlarini topish qiyinchilik tug‘dirdi. Hattoki, 
akmeologiyada o‘rganish ob’ekti hisoblangan progressiv rivojlanayotgan yetuk 
shaxs bo‘lishiga qaramay, “etuk shaxs” tushunchasining o‘zi yo‘q. Akmeologiya 
muammosining deyarli barcha qismini inson faoliyat sub’ekti sifatida shaxs 
mahoratiga tegishli tadqiqotlar egallaydi; faqatgina “shaxsiy jihatni ishlab chiqish 
zarurati” ko‘rsatiladi.
“Etuk shaxs” tushunchasiga “sog‘lom shaxs” tushunchasi yaqin. U shaxsning 
jamiyatda me’yoriy faoliyat olib borishini ta’minlovchi holatini anglatadi. Shaxs 
yetukligi – hayot faoliyatining turli sohalarida barcha ijtimoiy funksiyalarni yuqori 
darajada 
to‘laqonli bajarilishini ta’minlovchi tuzilmalari va jihatlari 
rivojlanishining yuqori darajasidir. 
Shaxs individning muhit va o‘z-o‘zi bilan o‘zaro munosabatlarini 
boshqarishning asosiy psixik tizimi bo‘lib hisoblanadi. Yetuk shaxsning vujudga 
kelishi ko‘p qirrali jarayondir. Yetuklikning turli turlarini ajratib ko‘rsatish 
mumkin: xronologik, fiziologik, ijtimoiy, intellektual, kasbiy. Ular orasida eng 
muhimi shaxsiy yetuklik bo‘lib, aynan u yetuklikning barcha jihatlarini yagona 
tizimga integratsiyalaydi. Inson shaxsiy yetuklikka shaxsiy takomillashish 
jarayonida erishadi. Psixologiyada shaxsiy yetuklik tushunchasi ikkita asosiy 
jihatlarni ajratib ko‘rsatishni taqozo etadi: yetuklik - hayot bosqichi sifatida va 
yetuklik - rivojlanish darajasi sifatida. Bu jihatlar o‘zaro bog‘liqdir. Biz ikkinchi: 

---

167 
yetuklik rivojlanish darajasi sifatida jihatida to‘xtalamiz. Yosh ko‘rsatkichini esa 
yordamchi mezon deb hisoblaymiz. 
Rossiya psixologik maktabi tomonidan shaxs yetukligi muammosini o‘rganish 
negizida shaxsni ijtimoiy hodisa sifatida tushunish yotadi. L.S. Vigoskiy 
taxminicha, shaxs shakllanishi – bu o‘zining psixik jarayonlarini egallash bo‘lib, 
shaxs, xarakter rivojlanishi esa faoliyatning turli shakllari, ayniqsa, nutq bilan 
bog‘liq. L.I. Bojovich shaxs shakllanishining asosiy maqsadi to‘liq o‘z fikrini 
ifodalash va o‘zini namoyon qilish deb biladi. B.G.Ananev uchun yetuk shaxs – bu 
ijtimoiy faol shaxs va Vatanning haqiqiy farzandi, chin insondir. Inson shaxs 
sifatida faoliyat olib borar ekan, u davlatning siyosiy hayotida ishtirok etadi, 
madaniyat bilan, atrofidagi odamlar bilan qiziqadi va odamlar orasida bo‘lishga 
intiladi. P.Ya. Galperin ta’kidlashicha, shaxs yetukligi darajasi inson faoliyatini 
qanchalik muvaffaqiyatli egallaganligi ko‘rsatkichiga muvofiq jamiyatdagi mavjud 
munosabatlar tizimidagi xatti-harakatlarini baholash orqali aniqlanadi. A.N. 
Leontev esa shaxs yetukligi ko‘rsatkichi sifatida motivlar ierarxiyasining 
barqarorligini ko‘rsatadi. D.I. Feldshteyn fikricha, shaxs rivojlanishi shaxs 
mohiyatini ochib beruvchi ijtimoiy shartlangan, yo‘nalgan jarayoni bo‘lib, bunda 
yetuklikning shakllanishi ontogenezning muhim davri sifatida namoyon bo‘ladi. 
Shaxs taraqqiyoti yuksak ma’naviy ehtiyojlar hukmronlik qiluvchi motivatsion-
ehtiyojiy soha ierarxiyasining shakllanishini taxmin qiladi. V.A.Petrovskiy shaxs 
yetukligini personalizatsiya: o‘z turmush tarzini boshqalarga ishonish bilan 
bog‘laydi. A.A.Megrabyan shaxs taraqqiyotini ahloqiy ong taraqqiyoti bilan 
bog‘laydi. I.S. Kon fikricha, yetuk shaxs o‘z tevarak-atrofini faol boshqaradi, 
barqaror shaxsiy fazilatlar va qadriyatlarga ega. Shaxs rivojlanishi o‘z-o‘zini qabul 
qilish darajasi (V.V. Stolin), o‘z haqidagi tasavvurlar rivojlanishi, “Men” obrazini 
takomillashtirish bilan aniqlanishi mumkin (G.L. Isurina) . 
Shaxsiy yetuklik muammosi xorij psixologlari tomonidan psixoanaliz, 
insonparvarlik va kognitiv psixologiya doirasida o‘rganilgan. Ko‘pgina 
tadqiqotlarda yetuk shaxs ideal inson sifatida tushuniladi. Bu psixologik salomatlik 
holati, tabiiy qobiliyatlar, mehnat unumdorligi va ijodiylikning rivojlanishidir. 
Insonparvarlik psixologiyasi shaxs taraqqiyotini “o‘z-o‘zini yuzaga chiqarish” 
(“samoaktualizatsiya”) tushunchasi bilan bog‘laydi. O‘z-o‘zini yuzaga chiqarish – 
bu insonning o‘z tabiiy salohiyatini namoyon qilgan holda, o‘zining maksimal 
ko‘lamigacha o‘sib borishga intilish (A. Maslou); individning “murakkablikka 
qarab” taraqqiy qilishga intilishi, o‘ziga to‘qlik, yetuk va kompetentlik (K. 
Rodjers); hayotning mazmun-mohiyatiga intilish, qadriyatlarni amalga oshirish va 
ularga javobgarlik (V. Frankl). G. Olport ta’kidlashicha, yetuk inson hulq-atvori 
anglangan jarayonlar bilan motivlashtirilgan bo‘lib, avtonomliligi bilan ajralib 
turadi. Z.Freyd shaxsiy yetuklikni ikkita ko‘rsatkich asosida aniqlaydi: odamning 
foydali va qadrli biror narsa yaratib ishlashga intilishi va o‘zi uchun boshqa 

---

168 
insonni yaxshi ko‘rishga intilish. E. Fromm uchun bu - olam bilan birlashuv, 
kelishuv hissi. K. Yung insonning yetuklik tomon harakatini “individuatsiya” 
jarayoni deb atab, inson o‘ziga yaqin kelganida, o‘zining boshlang‘ich va to‘liq 
mohiyatini anglab yetadi. Kognitiv-genetik yondashuvga (L. Kolberg) asosan, 
insonning shaxsiy yetukligi individning ijtimoiy institutlarda turli rollarni qabul 
qilish hisobiga ijtimoiy muhit bilan faol, ijodiy o‘zaro munosabati jarayonida 
rivojlanuvchi ahloqiy ong bilan chambarchas bog‘liqdir. Bizningcha, yetuk inson 
tavsifi 
quyidagicha: 
haqqoniylikning 
universal 
tamoyiliga 
sodiqlik; 
takomillashtirish muammosini hal qilish; o‘z hayoti chegaralaridan chiqish va 
jamiyat hamda butun insoniyatni rivojlantirish. 
Psixologik yetuklik zamonaviy psixologiyada eng qiziqarli terminlardan biri 
bo‘lib hisoblanadi. Ma’lum ma’noda bu terminni bizga odatiy bo‘lgan “baxt” 
tushunchasi bilan solishtirishimiz mumkin. Biroq, biz baxtli inson o‘zini qanday 
his qilishi va o‘zini qanday tutishini hammamiz bilamiz.
Psixologik yetuklik – shaxsning o‘z psixikasi holatini baholashning muhim 
tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Yetuklik insonning barcha qobiliyatlari va 
iste’dodini ochib berishga xizmat qiladi, ma’naviy hamda moddiy jihatdan ravnaq 
topishiga yordam beradi.
Inson tomonidan o‘z-o‘zini anglashning ma’lum darajasiga erishish va o‘z 
hayoti uchun ma’suliyatni his etish, kasbiy muvaffaqiyatga erishish, boshqalar 
bilan uyg‘un munosabatlar o‘rnatishga qodirlik, shaxsiy hayot mazmunini topish – 
bularning hammasi bu ko‘p qirrali hodisaning turli tomonlaridi 
Shaxsning 
psixologik 
yetukligi 
muammosi 
ekzistensial-insonparvarlik 
psixologiyasi va psixoterapiyada (G.Olport, K. Rodjers, A. Maslou, E. Fromm, F. 
Perlz), rivojlanish psixologiyasida (E. Erikson, G. Krayg, Dj. Lovinger) 
o‘rganilgan. G.Olport - shaxs psixologik yetukligi tuzilishini to‘liq bayon qiluvchi 
konsepsiyalardan birining muallifidir. Uning fikricha, inson yetilishi – butun hayot 
davomida shakllanish va rivojlanishning uzluksiz, davomli jarayonidir. Psixologik 
yetuklikni o‘rganish jarayonida olim har bir insonning, har bir shaxsning 
noyobligiga alohida e’tibor qaratgan. Uning nuqtai nazariga binoan, yetuk shaxsni 
ta’riflovchi yagona mezon mavjud emas, chunki, rivojlanuvchi qancha bo‘lsa, 
rivojlantiruvchi usul va vositalar ham shuncha: “Etuk shaxsning universal 
mezonlarini qidirishda biz individual patternlarning xilma-xilligini hech qachon 
unutmasligimiz zarur”. Shuningdek, muallif fikricha, har bir inson uchun mos 
keluvchi psixologik yetuklikning universal mezonlarini topishda biz real insonni 
unutib qo‘yamiz, vaholanki, bir insonda yetuklikning barcha belgilarini topishning 
imkoni yo‘q. G.Olport konsepsiyasining muhim jihati shundaki, psixologik 
yetuklikning inson xronologik yoshi bilan o‘zaro bog‘liqlikning mavjud emasligi 
g‘oyasidir. Uning fikricha, shaxs qiyinchiliklar va azob-uqubatlarga duch 

---

169 
kelganida u yoki bu darajadagi yetuklikka erishadi. Olimning taxminiga ko‘ra, 
shaxs yetukligining shakllanish mexanizmi hayotiy qiyin vaziyatlarni yengib o‘tish 
bilan bog‘liq. G. Olport g‘oyasiga ko‘ra, psixologik yetuk shaxs oltita jihat bilan 
tavsiflanadi:
1) “Men”ning keng chegaralari;
2) ijtimoiy iliq munosabatlar; 
3) o‘zi haqidagi ijobiy tasavvurlar; 
4) realistik idrok; 
5) o‘zini va hazil-mutoyibani tushunishga qodirlik; 
6) barqaror hayotiy falsafaga egabo‘lish.
Insonparvarlik psixologiyasi yo‘nalishi muallifi A. Maslou “psixologik 
yetuklik” va “psixologik salomatlik” tushunchalarini o‘xshash deb biladi. Uning 
fikricha, insonning beshta tayanch ehtiyojlaridan iborat ehtiyojlar ierarxiyasi har 
bir insonning hayot jarayonida dolzarb bo‘lib hisoblanadi. Uni psixologik yetuklik 
doirasida ko‘rib chiqish, A.Maslou nuqtai nazari bo‘yicha bu ierarxiyada inson 
qanchalik ko‘tarilsa, shunchalik o‘ziga xoslik, turli-tuman individual sifatlar, 
shaxsiy fazilatlar va natijada psixologik yetuklikka egabo‘ladi. “Inson ichki 
tomondan o‘zini erkin his qilsa, zarur paytda o‘ziga ishonsa va voqea-hodisalarni 
ichki olamida to‘liq aks ettirib, o‘ziga quloq solsa va o‘ziga suyana olsa, yuqori 
bosqichga intilsa - o‘z-o‘zini yuzaga chiqarish to‘liq amalga oshirilib, yetuklikka 
erishadi”.
Shunday qilib, insonparvarlik psixologiyasida psixologik yetuklik shaxsning 
yuqori ehtiyojlar ierarxiyasiga intilishi bilan, o‘z-o‘zini yuzaga chiqarishi bilan 
bog‘liq tushunchadir. A.Maslou shaxsning psixologik yetukligini bunday 
tushunishga mos ravishda yetuk, o‘zini yuzaga chiqaruvchi inson qanday 
xususiyatlarga egabo‘lishini ajratib ko‘rsatdi: voqelikni adekvat idrok etish 
(reallik), bevositalik, diqqatni muammoga (o‘ziga emas) qaratish, avtonomlik, 
mustaqil, baholashni muntazam yangilash (yangi kechinmalarga ta’sirchanlik, 
tajribaning oshkoraligi jihatida), demokratik xarakter (boshqalarga hurmatda 
bo‘lish, empatiya), chuqur, biroq, tanlovchan munosabatlarni o‘rnatishga qodirlik, 
ahloqiy e’tiqod, adovatsiz hazil-mutoyiba hissi, kreativlik. K. Rodjers o‘zining 
konsepsiyasida shaxsning psixologik yetukligini Men-konsepsiyasi bilan 
bog‘lagan. Men-konstruksiyasining tarkibiy qismini ilk yosh davrida shakllangan 
anglanmagan mexanizmlar, hulq-atvorning anglangan patternlari va shuningdek, 
identifikatsiya mexanizmi tashkil qiladi. Natijada ontogenetik taraqqiyot 
jarayonida insonda “Men” obrazining ahamiyatli bo‘lagi bo‘lgan, shaxs individual 
tajribasiga asoslangan tevarak-atrofning sub’ektiv manzarasi namoyon bo‘ladi. 
Shaxs psixologik yetuklikning qanchalik yuqori darajasiga erishgan bo‘lsa, 

---

170 
“Men”ning fundamental o‘zagi shunchalik individual, yaqqol shakllanib, 
ifodalangan bo‘ladi.
Shunday qilib, K.Rodjers nazariyasiga binoan, Men-konsepsiyasi, shaxs 
psixologik yetukligi bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lib, sekin-asta bir butun o‘zakka 
taxlanuvchi 
turli 
xil 
noto‘liq hissiy, kognitiv, shaxsning shaxslararo 
taassurotlaridan iborat. Men-konsepsiyasining rivojlanishi asosida yotuvchi stimul 
bo‘lib, insonning o‘z salohiyatini hayot faoliyatining turli jabhalarida amalga 
oshirishga bo‘lgan xohish-istagi hisoblanadi.
Ekzistensial-insonparvarlik konsepsiyalarida ham psixologik yetuklik fenomeni 
tadqiq qilinadi. Masalan, geshtalt-terapiyada F.Perlz psixologik yetuklikning 
asosiy mezoni sifatida avtonomlikni ajratib, uni shaxsning o‘z-o‘ziga tayanishi, 
o‘zining ichki tajribasiga ishonishga qodirlik mezoni deb ta’riflagan. E.Fromm 
shaxs yetukligi tushunchasini sevishga qodirlik bilan bog‘lagan. Yetuk muhabbatni 
u shaxsning boshqa birovga g‘amxo‘rlik, boshqaning qiziqishlarini hurmat qilish, 
boshqalar uchun javobgarlikni his yetishga qodirlik sifatida interpretatsiya qilgan. 
Shundan kelib chiqib, E. Frommga asoslanib, psixologik yetuklik g‘amxo‘rlik, 
mas’uliyatlilik, hurmat va empatiya bilan aloqada bo‘lib, to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
shaxslararo munosabatlarda namoyon bo‘ladi. Psixologik yetuklikni tushunishda 
va interpretatsiyasida E.Fromm konsepsiyasiga G.Sallivanning shaxslararo 
munosabatlar nazariyasi yaqin bo‘lib, unga ko‘ra sog‘lom psixik rivojlanish yetuk 
shaxslararo munosabatlar talqinida ko‘rib chiqiladi. G. Sallivan fikricha, 
psixologik yetuk shaxs bir vaqtning o‘zida bir odamning o‘ziga do‘stona hislar va 
jinsiy qiziqishni boshdan kechiradi.
“Shaxsning psixologik yetukligi” rivojlanish psixologiyasida faol tadqiq 
qilinadi (G. Krayg, Dj.Lovinger, E. Erikson). Mazkur yo‘nalish mualliflari 
fikricha, psixologik yetuklik inson ontogenezi jarayonida shakllanadi va har bir 
yosh bosqichida yetuklikning ma’lum bir tavsifining poydevoriga asos solinadi. 
Xususan, E.Erikson fikricha, aynan o‘xshashlik hissi shaxs psixologik 
yetukligining asosiy tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi. O‘smirlik va ilk o‘spirinlik 
davri uning shakllanishi uchun senzitiv davrdir. Yuqori darajadagi yetuklikka, 
E.Erikson 
fikricha, 
aynan 
o‘xshashlik hissining mustahamlanishi va 
barqarorlashuvi (“Men kimman?”) jarayonida shaxs tomonidan erishiladi. So‘ng 
ulg‘ayish jarayonida o‘spirinlik davrida, ilk yetuklik va yetuklik davrida insonda 
shaxsiy avtonomlikni saqlab qolgan holda yaqinlikka qodirlik, maqsadlar qo‘yish 
va ularga erishishga qodirlikda namoyon bo‘luvchi natijaviylik, inson hayot 
yo‘lining yakunlovchi bosqichida yuzaga keluvchi va shaxs yetukligining tuzilishi 
yaxlitligidan iborat integrativlik kabi yetuk shaxs sifatlari shakllanadi. Shaxs 
yaxlitligi va integrativligi tavsifini to‘liq tushunish uchun shaxsning 
takrorlanmasligida uning taraqqiyoti yo‘lini o‘rganish zarur. Shunday qilib, 

---

171 
rivojlanish psixologiyasi nuqtai nazarida psixologik yetuklik – bu shunday 
tuzilmaki, shaxsda individuallik, yaqinlikka qodirlik, avtonomlik, mas’uliyatlilik 
va donolik kabi sifatlarning rivojlanishi natijasida u shakllanadi.
Rivojlanish psixologiyasining yana bir vakillaridan biri Dj. Lovinger, shaxs 
psixologik yetukligini o‘rganib, egoning rivojlanishi va kognitiv rivojlanishni 
uning tarkibiy qismlari sifatida birlashtiradi. Olim inson psixologik yetukligi 
shaklanishida yettita asosiy bosqichlarni ajratib ko‘rsatadi:
1) ijtimoiygacha (kattalarga to‘liq tobelik);
2) impulsiv (egotsentrizm, aniqlik, atrofdagilarga tobelik),
3) o‘z-o‘zini himoya qiluvchi (jazolanishdan qo‘rqish, manipulyatsiya qilish, 
shaxsiy maqsadlarda qulay imkoniyatlardan foydalanish); 
4) konformlilik (tashqi me’yor va qonun-qoidalarga bo‘ysunish); 
5) anglangan (vijdon rivojlanishi, shaxsiy me’yorlarni o‘rnatish, o‘z-o‘zini tanqid 
qilish); 
6) avtonom (boshqalar avtonomligini hurmat qilish, ular qarashlariga sabr-
toqatlilik, ichki nizo va ehtiyojlarni boshqarish); 
7) integratsion (o‘zini tushunishni boshqa insonlarni tushunish bilan 
integratsiyalash).
Mazkur nazariyaning asosiy jihati shundaki, rivojlanishdagi har bir bosqich 
avvalgisiga qarganda murakkabdir. Bunda har bir bosqichni xronologik yosh bilan 
bog‘lash shart emas, biroq rivojlanish jarayonida hech bir bosqichni o‘tkazib 
yuborish mumkin emas. Dj.Lovinger fikricha, faqatgina sanoqli insonlargina 
yakunlovchi bosqichga erishadilar. 
Rivojlanish psixologiyasining xususiy nazariyalaridan kelib chiqib, shunday 
xulosaga kelish mumkinki, psixologik yetuklik avtonomlikning me’yordaligi va 
shaxsning mustaqilligi, o‘ziga tayanishi, samarali shaxslararo munosabatlar o‘rnata 
olishi va nihoyat, hayot yakunida yaxlitlikka erishish bilan aniqlanadi.