3-kurs Arab-Ingliz guruhi talabasi Xayitboeva Gulasal

3-kurs Arab-Ingliz guruhi talabasi Xayitboeva Gulasal
Yakuniy nazorat

Savol:
Etnik steriotiplar tarixi va asosiy hususiyatlari
 Stereotiplar - irqqa, millatiga, jinsiga va jinsiy orientatsiyasiga taalluqli guruhlarga ajratilgan xislatlar. Salbiy irqga asoslangan stereotiplar va musobaqaga asoslangan musbat stereotiplar mavjud. Ammo kamsitishlarga olib keladigan va guruhlardagi xilma-xillikni e'tiborsiz qoldiradigan odamlar guruhlarini umumlashtirgani uchun, stereotiplardan qochish kerak.

Teri va yuz xususiyatlarining rangi uzoq vaqtdan beri odamlarni tasniflash uchun asos bo'lib kelgan. Qancha olg'a siljish bo'lishidan qat'i nazar, ko'pchiligimiz uchun odamning tashqi ko'rinishiga va irqiy munosabatlariga qarab stereotiplar tuzish va o'zimizni tutishimiz tabiiydir. Bu g'arbiy dunyoda yoki oq tanlilar orasida ko'proq ma'lum, ammo terining rangiga qarab kamsitish dunyoning hamma joylarida keng tarqalgan. Dunyo bo'ylab sotsiologlar har doim turli odamlarning irqiy, madaniy va etnik farqlari bilan hayratga tushishgan. Etnoslik va madaniyat so'zlari doim odamlar tomonidan chalkashib ketgan va ko'pincha bir-birining o'rnida ishlatilgan. Ushbu maqola etnik va madaniy farqlarni yoritib, vaziyatni to'g'rilashga qaratilgan. Biz dunyodagi biron bir mamlakatda tug'ilganmiz va bu bizning tug'ilgan joyimiz, ammo ota-onamizning irqi bizning irqiy kelib chiqishimizga qarab qaror qilinganligi sababli, bizning kimligimizning asosiga aylandi. Masalan, bir kishi AQShda ispaniyalik juftlikda tug'ilishi mumkin va u AQSh fuqaroligiga ega bo'ladi. Ammo uning etnik tarkibi ispancha yoki Lotin Amerikasi, Ispaniya yoki Meksika kabi mamlakatlarda ildizlariga ega. Etnik so'zi yunon etnosidan kelib chiqqan bo'lib, u tom ma'noda chet elliklarni anglatadi. Zamonaviy dunyoda etnik so'z insonning irqiy yaqinliklarini nazarda tutish uchun ishlatiladi va bu so'zlarni kamsituvchi so'z sifatida qabul qilish shart emas. Oddiy qilib aytish mumkinki, stereotiplar boshqalar qatori irqi, millati va jinsiy orientatsiyasi tufayli odamlar guruhiga yuklangan xususiyatlardir. Ammo, bu xususiyatlar guruhlarning ko'payishiga olib keladi. Misol uchun, muayyan mamlakatdan bir nechta shaxsga javob beradigan va ularni xotirjam va saqlab turadigan deb topadigan kishi, bu mamlakatning barcha fuqarolari tinch va himoyalanganligini aytishi mumkin. Bu kabi umumlashma guruhlar ichidagi xilma-xillikka imkon bermaydi va ular bilan bog'liq bo'lgan stereotiplar katta salbiy bo'lsa, guruhlarning damgalanmasa va kamsitishiga olib kelishi mumkin. Ya'ni, ijobiy bo'lmagan stereotiplar hatto cheklangan tabiatiga ko'ra zararli

bo'lishi ham mumkin. Stereotiplar ijobiy yoki salbiy bo'ladimi, ulardan qochish kerak. Barcha stereotiplar umumlashma bo'lsa-da, barcha umumlashmalar stereotiplar emas. Stereotiplar odamlar guruhlarining keng tarqalishi bilan keng tarqalgan. Qo'shma Shtatlarda irqiy guruhlar matematika, atletika va raqsga yaxshi munosabat kabi stereotiplar bilan bog'langan. Ushbu stereotiplar shunchalik yaxshi ma'lumki, bu Amerikadagi qaysi irqiy guruh basketbolda ustunlik qilish uchun obro'ga egaligini aniqlash uchun so'ralganida, amerikaliklar hech ikkilanib turishmaydi. Muxtasar aytganda, bir stereotip mavjud bo'lganda, ma'lum bir jamiyatda allaqachon mavjud bo'lgan madaniy mifologiyani takrorlaydi. Boshqa tomondan, inson jamiyatda davom etilmaydigan etnik guruhga nisbatan umumlashtirilishi mumkin. Ayol ma'lum bir etnik guruhdan shaxslarni uchratsin va ularni ajoyib oshpazlar deb topsin. Bu odamlar bilan yuzma-yuz uchrashganidan kelib chiqib, bu etnik guruhdan har kim yaxshi ovqatlar bo'lishi kerak degan xulosaga keladi. Bu holda, u umumlashtiruvchi aybdor bo'lar edi, biroq kuzatuvchining xulosasini ikki marta o'ylash mumkin deb o'ylash mumkin, chunki AQShda birorta ham guruh juda yaxshi oshpaz deb tan olinmagan. Stereotiplar ma'lum bir jinsga, irqga, dinga yoki mamlakatga murojaat qilishi mumkin bo'lsa-da, ko'pincha ular bilan birgalikda identifikatorning turli jihatlarini birlashtiradi. Bu kesishma deb nomlanadi. Misol uchun, qora tanli kishilar haqidagi stereotip, irqiy, jinsiy va jinsiy yo'nalishni o'z ichiga oladi. Bunday qarashlar afro-amerikaliklarning o'ziga xos qismini qora tanlilarga qaramasdan, garchi qora tanli erkaklarning barchasi aniq yo'lni belgilashda hali ham muammoli. Juda ko'plab boshqa omillar unga qora tanli kishining kimligini belgilaydi va u o'ziga xos xususiyatlar ro'yxatini belgilaydi. Stereotiplar ham murakkablashadi, chunki ular irqiy va jinsiy aloqada bo'lishganda, o'sha guruh a'zolari juda farqli bo'lishi mumkin. Ba'zi bir stereotiplar odatda amerikalik amerikaliklarga nisbatan qo'llaniladi, ammo Osiyo aholisining jinsi jinsiy aloqa bilan ajralib turganda, amerikalik va amerikalik ayollarning stereotiplari farqlanadi. Irqiy va jinsiy aloqaga ega bo'lgan stereotiplar irqiy guruhdagi ayollarni jozibali, erkaklar esa, aksincha, yoki aksincha. Hatto irqiy guruhga nisbatan qo'llanilgan stereotiplar ham, ushbu guruh a'zolari milliy kelib chiqishi bilan ajralib turadi. Masalan, qora tanli amerikaliklar haqidagi stereotiplar Karib dengizi yoki afrikalik qora tanlilarning qora tanlilaridan farq qiladi. Bunday kelishmovchiliklar, stereotiplarning mantiqiy bo'lmaganligini va boshqalarni hukm qilish uchun foydali vositalar emasligini ko'rsatadi. Ushbu munozarani keltirib chiqaradigan odamlar odatda stereotiplardan foydalanishni oqlashni istaydilar. Stereotiplar bilan bog'liq muammolar odamlarning guruhlari muayyan harakatlarga moyil ekanliklarini ko'rsatmoqdalar. Arablar tabiiy ravishda bir yo'l. Hispaniklar tabiiy ravishda boshqa. Haqiqatan ham, ilm-fan bunday turdagi tasdiqlarni qo'llab-

quvvatlamaydi. Agar odamlar guruhlari tarixiy jihatdan muayyan tadbirlarda ustunlik qiladigan bo'lsa, ijtimoiy omillarning bu hodisaga aloqasi yo'q. Ehtimol, jamiyat bir guruh odamlarni muayyan kasblarga ega bo'lishga to'sqinlik qilgan bo'lsa-da, boshqalarni ham kutib oldi. Yillar mobaynida guruh a'zolari amalda ishlashga ruxsat berilgan kasblar bilan bog'liq bo'lgan. Bu bu sohalarda o'ziga xos qobiliyatga ega emas, balki ularning hayotlariga yo'l qo'ygan kasblar bo'lgani sababli yuzaga keldi. Stereotiplarni tarqatadiganlar ijtimoiy omillarni e'tiborsiz qoldiradi va odamlar guruhlari orasidagi muayyan ko'nikmalar, harakatlar yoki xatti-harakatlarga aloqasi yo'q

Har  qanday  madaniyat  o‘zining  dunyoni  idrok  qilishiga  asoslangan,  o‘z 
tafakkuri va xulqatvorining stereotipini shakllantiradi.  Stereotip – muayyan guruh yoki jamoaning soddalashgan, sxemalashgan, emotsional bo‘yoqdor va favquloddbarqaror  bo‘lgan obrazi,  turli  madaniyat  vakillarining  tili  va  tafakkurining  o‘ziga xosligidir.  Stereotip  –  u  yoki  bu  xalqning  milliy  xarakteri  haqida  obyektiv ma’lumot  beradi.  V.A.  Maslovaning  ta’biricha,  “stereotip  dunyoda  mavjud  tip bo‘lib,  u  faoliyat,  xatti-harakat  va  h.k.ni  o‘lchaydi”

 Stereotiplar  hech  qachon  alohida kishilarda paydo bo‘lmaydi, ular har doim guruhlarda yuzaga keladi.  

“Stereotip”  termini  (yunon. stereos –  qattiq, typos –  iz,tamg‘a)  amerikalik 
sotsiolog U. Lippman tomonidan ilmiy  muomalaga kiritilgan. U 1922-yilda nashr 
etilgan “Jamoat fikri” nomli kitobida stereotiplarning jamoat fikri tizimidagi o‘rni va  rolini  aniqlashga  harakat  qilgan.  U.  Lippman  stereotipni  bizning  ongimizga yetib  bormasidan  oldin  histuyg‘ularimizdagi  ma’lumotlarga  muayyan  ta’sir 
ko‘rsatadigan atrof-muhitni alohida idrok qilish shakli sifatida tushuntirgan
U.  Lippmanga  ko‘ra,  inson  uni  o‘rab  olgan  atrof-muhitni  uning  butun 
qaramaqarshiliklari  bilan  anglashga  harakat  qilib,  o‘zi  bevosita    kuzatmagan hodisalar  haqida  “o‘zining  miyasida  manzara”  hosil  qiladi.  Inson  o‘z  hayotida bevosita qarshilashmagan juda ko‘p narsalar haqida oldindan aniq tasavvurga ega bo‘ladi.  Shunga  o‘xshash  stereotiplar  tasavvuri  mazkur  individumning  madaniy muhiti  ta’sirida  shakllanadi:  “Aksariyat  hollarda  biz  u  yoki  bu  hodisani  oldin ko‘rib, keyin unga aniqlik kiritmaymiz, aksincha,  oldin u yoki bu hodisani o‘zimiz uchun aniqlab, so‘ngra uni kuzatamiz. Tashqi dunyoning butun chalkashliklaridan bizning madaniyatimizga aloqadorinigina yulib olamiz va biz mazkur ma’lumotni stereotip  shaklida  qabul    qilishga  moyil  bo‘lamiz”
Keyingi  yillarda  etnik  stereotiplarni  o‘rganishga  bag‘ishlangan  qator 
tadqiqotlarni  tahlil  qilgan    psixolog  O.  Klenberg  “etnik  stereotip”  tushunchasini quyidagicha  belgilagan:  “Etnik  stereotip  insonlar  ongidagi  o‘zlari  yoki  boshqa milliy  guruhlar  haqidagi  manzara.  Bunday  obrazlar  yoki  tasavvurlar   jamiyatda keng tarqalgan bo‘ladi; odatda, ular ob’ektiv borliqqa nisbatan o‘ta  jo‘n va qabul qilinmaydigandi