salmogiga binoan shaxsiy iste’moli uchun taksimlanadigan moliyaviy
mablagni ifodalaydi. U daromadning asosiy kismini tashkil etgani xolda,
mehnatkashlarning farovonligini oshirishda xal kiluvchi axamiyatga ega.
Кonunda kursatilishicha korxona tasdiklangan
normativlarga muvofik
tarzda urtacha ish xakining usishiga nisbatan mehnat unumdorligining
ildamrok usishini ta’minlashi shart. Кorxonada, normativlarga binoan,
belgilangan ish xaki fondi doirasida ishlab chikarish
xususiyatlari va uning
oldida turgan vazifalarini inobatga olgan xolda, mustakil ravishda ayrim
xodimlarning-konstruktorlar, texnologlar,
ilmiy xodimlar, texnikaviy nazorat
bulimi xodimlarining ish xaki fondini belgilaydi.
Mehnat daromadini shakli- ish xaqi deb yuritiladi.Ish xaqini faqat
daromad sifatida namoyon bo’lishi uning iqtisodiy moxiyatini keltirib
chiqarmaydi. Ish xaqi murakkab iqtisodiy tushuncha bo’lib,
u jamiyatni yirik
ko’lamdagi muammolarni o’zida namoyon etadi. Shuning uchun korxonada ish
xaqini to’gri tashkil etish ko’p muommolarni xal qiladi.
Rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga utish bir zumda xal etiladigan
masala bo’lmaganligi sababli,bu ish xaqini tashkil etish bilan bevosita bogliq.
Xar bir ishlovchi bajarilgan ishga ish beruvchidan ma’lum miqdor pul
mablaglari summasini oladi. Bu esa uning mehnati evaziga to’langan xaq
xisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul bilan to’lanadigan xaq eng qulay
usul xisoblanadi.Ish xaqini bir qismini mahsulot sifatida berilishi natural xaq
to’lash deb yuritiladi.
Ish beruvchi uchun ish xaqi ishlab chiqarish xarajatlari bo’lib, u bu xarajatlarni
kamaytirishga intiladi. Ishlovchi uchun esa ish haqi daromad xisoblanib,u
buning oshirish uchun xarakat qiladi.Ish
haqi bilan narx uzviy
boshlangan.Bundan bir koida kelib chiqadi-tovar va xizmatlar narxi qanchalik
arzon bo’lsa,shunchalik ish haqi darajasi yuqori bo’ladi.
Shuning uchun xam ishlovchi va ish beruvchi ish haqi sharoiti bilan
tanishganda bozordagi narxlar dinamikasiga e’tibor berishi kerak.
Shunday kilib ish haqi ishning murakkablik darajasi va qanday malaka talab
qilinishiga qarab ulchanishni talab qiladi.
Кorxonalarda mehnatga xaq to’lashni tashkil etish quyidagi elementlarni o’z
ichiga oladi:
-Mehatga haq to’lash sharoiti (normasini) o’rnatish
-Mehnat xarajatlari normasini (ishlovchini mehnat majburiyatlarini) o’rnatish
-Mehnatga haq to’lash tizimini aniqlash,ya’ni yakka va jamoa mehnatiga haq
to’lashni xisobga olish.
-Mehnatga haq to’lashni tashkil etishdagi o’zgarishlarga e’tibor berish.
Кorhonalarda mehnatga haq to’lash xar bir ishlovchini mehnat
majburiyatlarini bajarishi ya’ni mehnat normasini bajarishiga qarab belgilanadi.
Mehnatga haq to’lashni bu sharoitiga minimal tarif stavkasi (soat,kunlik va
oylik),mansab
maoshlari
va
mehnat
murakkabligi
(ishlovchini
malakasi),shuningdek ishlab chiqarish jarayonidagi
ishlovchini joyiga qarab
belgilanadi.
Кo’pchilik korhonalarda mehnat normasidan ortiq ish bajarganligiga
qarab haq to’lanadi. Turli resurslarni iktisod qilish,xizmat ko’rsatish normasidan
ortiq joyiga xizmat ko’rsatish,kasblarni
umumlashtirish (sovmeshenie) va boshqalar uchun haq to’lanadi.
Bayram kuni, dam olish vaqtida ishlab berilganligi uchun umumdavlat
miqyosida haq to’lanadi.
Mehnat sharoiti bilan tanishtirish ishchini ishga kirishdan oldin o’tkaziladi.Har
bir ish beruvchi ishga qabul qilishdan oldin ish hajmini o’rnatishi kerak,bu
O’zbekiston Respublikasi Mehnat to’grisidagi qonunga
zid kelmasligi kerak.
Bozor iktisodiyoti barcha resurslarni normallashtirishni talab qiladi.
Bunga
albatta ishchi kuchi ham kiradi . Bozor munosabatlarini rivojlantirishda
korxonalarda mehnatga haq to’lash ikki muxim vazifani xal qilishi kerak:
-Xar bir ishchining mehnati va mehnat bozoridagi ishchi kuchi qiymatiga
qarab haq to’lash.
-Ish beruvchiga (davlat, jamoa korxonasi, xususiy korxona) ishlab chiqarish
jarayonida shunday natijani berish kerakki va u albatta barcha xarajatlarni
qoplab,foyda olishi kerak.
Mehnatga haq to’lashni tashkil etishni eng
muhim sharti xam ishchini
xam ish beruvchini qiziqishlariga mos kelgan xolda ma’lum miqdor mahsulot
ishlab chikarib, xarajatlarini kamaytirib,ish xaqini oshirish xisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ish haqini shakllanishida davlat, korxona va
ishchi o’rtasida doimiy ravishda munosabatlar bulishi kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: 
