«O`zbek adabiyoti tarixi» (XV11-X1X asrning birinchi yarmi ) fanidan ma`ruzalar matni

Dostonda adabiyot va uning ulug` namoyandalari haqida aytilgan 
fikrlar.
«Husnu Dil» dostonida Nishotiyning so`z san`ati va uning ulug` arboblari 
Nizomiy, Xisrav Dehlaviy, Jomiy va Navoiy haqidagi fikrlari alohida 
ahamiyatga egadir. 
Shoir XVIII asrning 70-yillarida Xorazmda o`zbek adabiyoti jonlana 
boshlagan bir sharoitda ulug` mumtozlar izidan borib til va adabiyotga doir muhim 
nazariy hulosalar chiqaradi. Uning fikricha, so`z duri jon gavharidan ham azizdir. 
So`z kishiga jon beradi. So`zsiz odam devorga o`xshaydi. Birov xunuk, cho`loq va 
shol bo`lsa ham, lekin ishin va baqa`ni so`zlay olsa-kishilar uning yoniga boradilar 
albatta. 
Nishotiy so`zining ikki qismdan-«qabih» va «malih»dan iborat bo`lishini, 
qabih barcha yomondan yomon ekanini, malih esa, el ta`biricha, jonning suti 
ekanini uqtiradi, uning ta`rificha, qabih so`zlar-«gilob» (layqa) bo`lsa, mashq 
so`zlar «gulob»dir. Binobarin, qabih so`zlamasdan, malih so`zlash, unga ma`no 
bilan rang berish lozimdir. Ma`nosiz so`z, gardu bod»dir: 

---

71 
Mantiq eli qilganida jonda farq, 
Qildilar hayvon bila insonda farq, 
So`zdin erur ma`niyi rangin murod, 
Bo`lmasa ul so`zni degil gardu bod. 
Kimki yomon so`zni der inson emas, 
So`zki yomondir ani hayvon demas 
Nishotiyning fikricha «ganji roz» dunyoda shu qadar ko`pki, uni olish bilan 
turalmaydi. So`zga zebu ziynat berish lozim. Uni dilu jon deb atalmish «ayvonda» 
(halbda) parvarish qilib chiqarish kerak. So`z shunday ta`sirchan bo`lsinki, uni 
tinglovchi «jon» desin. So`z san`atining nazmi ham, nasri ham nozik ado bo`lishi, 
latif libosga o`ralishi lozim. 
Nishotiy so`z san`atining ulug` ustozlari Nizomiy, Xisrav Dehlaviy, Jomiy 
va Navoiyning ijodiy xizmatiga yuksak baho beradi, ularning muqaddam kishilar 
bo`lganligini va har qaysilari adabiyot sohasida alohida bir ulug` dengiz 
ekanliklarini zo`r faxr bilan kuylaydi: 
She`r elidin ul ki muqaddai edi, 
Har biri bir bahri muazzam edi. 
Durri balog`at qilib onlar nihon, 
Mavji fasoqat qilur erdi ayon. 
Dema alar vasfini shoir edi, 
Muso edi yo`q esa sohir edi... 
Shoirning e`tiroficha ular nazm elining sardaftarlari, suxon ahllari tojlarining 
qimmatbaho gavharlaridir. 
Nishotiyning ta`biricha, Nizomiy, Xisrav, Jomiy va Navoiylar shunday ijod 
bog`larini yaratib o`tganlarki, u bog`larcha bodi xazon ziyon etkaza olmaydi, u ijod 
bog`lari abadiy yashlab qola beradi. Nishotiy ana shu ulug` ustozlarning sodiq 
shogirdlari singari kamtar tutib, «Husnu Dil» dostonining muallifi «g`arib» va 
«mulki diyoridin benasib» bo`lgan shoir sifatida quyidagilarni yozadi: 
Yozmoq erur pesha manga dam-badam, 
Lek netay bo`yla yozibdir qalam. 
So`zima sahvan agar eteang nazar. 
To`yla xato ko`rsang agar sar-basar... 
Nuqsima bordur o`zima e`tirof, 
San jag`i etgil aning aybin maof... 
Muncha bila dog`i bor erdim g`arib, 
Mulki diyorimdan edim benasib... 
Xullas, Nishotiyning «Husnu Dil» dostonida shoir yashab ijod etgan jamiyat 
hayotining tasviri va umum foydasiga qaratilgan andishalar muhim o`rin tutadi. 
Doston 62 bobdan iborat bo`lib, dastlabki boblarida shoirning er, suv, osmon, 
oftob, tabiat, inson (1-5 bob); Hayot, odam va uning ishqi (2-bob), muallifning 
yor-diyoriga munosabati (6-bob), asarni yaratish toraddudi (7-bob), suv san`ati va 
uning qadru qimmati (8-bob) haqidagi fikr va mulohazalari, his-to`yg`ulari aks 
etgan. 
Doston syujeti murakkab vaziyatlar, hayotiy lavhalar bilan rivojlanib boradi. 
Aql-farosat, ishq-muhabbat, ilm va hunar, do`stlik va sadoqat singari olijanob 

---

72 
insoniy xislatlar ulug`lanadi. Demak, adolat, insonparvarlik, do`stlik, obodonlik, 
insoniy sevgi va ma`rifatni, so`z va so`z san`atini bunday ulug`lash, shoir 
zamonasining sharoitiga ko`ra, muhim va sharafli xizmatdir. Shoir qachonlardir 
yaxshilikning yomonlik ustidan g`alaba qozonlichiga ishonadi: 
Dun elining dunlig` erur peshasi, 
Yaxshi eling yaxshidur andeshasi. 
O`z davrida xalqning xonavayron va oyoq osti qilinishdan noligan shoir 
nisbiy tinchlikka, osoyishtalikka undaydi, o`z davridagi qo`pollik va dag`alliklarga 
qarshi: 
Charx kibi san dag`i bo`lma dag`al- 
Deb xitob qilib, g`am-alam, kulfat va mashaqqatlardan mustasno bo`lgan 
yangi bir dunyo qurishni orzu qiladi: 
Kim yo`q anda alamdin nishon, 
Mehnatu kulfat bila g`amdin nishon... 
Biroq shoirning bunday progressiv romantik fikr va g`oyalari qaloq 
zamonasining sharoitlari bilan mahdudlangan-cheklangan edi. U o`z davridagi 
hukmdorlarni yaxshilikka, insofga chaqirish yo`li bilan o`z orzusiga erishmoqni 
xayol qilar edi. Buning ustiga, shoir jamiyat hayotini yaxshilash haqidagi romantik 
g`oyalarini xudojo`ylikka bog`laydi va baxtiyor yor bo`lib uchun «Xudo»dan lutf, 
inoyat va madod tilaydi. 
Shoirning kitobxonlarga mutsrojaat qilib yozgan: 
Bor esa ko`p har necha sahvu xato, 
Aylagil islohini oning ato. 
Zayli karamdin anga yopqil niqob, 
Aylamagil ruhima qahru itob... 
Kabi baytlari, an`anaviy xotila torzida bo`lishidan tashqari hikmatli 
baytlardir zamonasining sharoitlari bilan izohlanadigan fikriy ojizlik orqasida 
tug`ilgan «sohvu xato»lardan qat`iy nazar, asarga xalq orzusi va zamon ruhining 
singdirilishi, unda nisbiy tinchlik va farovon hayot haqidagi, yaxshilik va 
muhabbatning yomonlik va ayriliq ustidan g`alaba qozonishiga ishonch kabi ilg`or 
fikrlarning aks ettirilishi g`oyat muhimdir. 
Mavlono Nishotiyning «Husnu Dil» dostoni ana shunday g`oyaviy-badiiy 
fazilatlari bilan solaflarining dostonlaridan farq qiladi. Binobarin, «Husnu Dil» 
dostoni XVIII asr o`zbek dostonchiligida g`oyat muhim o`rin egallagan ajoyib 
she`riy qissadir