G’arbning ustozlari

G’arbning ustozlari
Bugungi kunda dunyoda g’arbliklar, yevropa davlatlari qandaydir ma’noda o’zini “madaniyat tarqatuvchilari” ,“haqiqiy madaniyatli insonlar” sifatida ko’rsatmoqdalar. Ma’lum bir muddat rivojlanish hisobiga o’zlarini “dunyo ustozlari” deb hisoblamoqdalar. Bu qanchalar to’g’ri? Ularga shunchaki ko’z ko’rona ergashib ketaverishchi?
Tarixga nazar soladigan bo’lsak, yevropada o’rta asrlarda zulmat, ilmsizlik va qoloqlik asrlari bo’lgani hammaga ma’lum va mashhurdir. Ularni ushbu jaholat va zulmatdan qutulishlari oson bo’lmagan. Yevropa san’atda XVI asrda, texnika va texnologiyalarda esa XIX-XX asrlarda rivojlana boshlagan. O’sha davr yevropa olimlari falakiyot, tibbiyot, riyoziyot, she’riyat va san’atda ko’plab yutuqlarga erishdi. Lekin, ularda bu sohalar rivojlanishiga qaramay XVIII asrda ham insonlar johiliyat, ilmsizlik botqog’iga botgan, bir-biri bilan o’zaro murosasizlik va mojarolar ichida edilar. XIX asrda esa texnika va texnologiyalar rivojlanishi bilan yevropa davlatlari hayoti yaxshilanib bordi. Asta sekinlik bilan shaharlar rivojlanib birinchilarn bo’lib bank, korxona va zavodlar ishga tusha boshladi. Kuchsiz davlatlarning vayron qilinishi, talanishi va mustamlakaga aylantirilishi hisobiga yetarlich ishchi kuchi va mol dunyoga ega bo’lib o’z iqtisodiyotlarini birmuncha tiklab oldilar. Mana shular ularning hozirgi ko’rinishiga kelishi uchun poydevor bo’ldi. Lekin, ular bu ulkan ishni amalga oshirish uchun ko’p mehnat va mashaqqat chekdilar, tinimsiz harakalar qildilar. Xalqni ilmsizlik botqog’idan olib chiqishda juda ko’p izlandilar va boshqa xalqlar, xususan, musulmon olimlari ilm-ma’rifatidan keng ko’lamda foydalanganlar.
Qadimda, hozirgi Ispaniya , Italiya va ularga qo’shni bo’lgan davlatlar hududida sakkiz yuz yilga yaqin davr mobaynida Andalusiya nomli islom davlati hukm surgan. Bu davlatda ilm-fan, madaniyat gullab yashnagan . Ularning o’quv yurtlarida boshqa dinga mansub kishiklar ham bemalol ta’lim olgan va ilmiy tajribalarida ishtirok etgan.
Ko’p insofli yevropa olimlari tan olganidek, yevropa islom olim va faylasuflari ovozidan uyg’ongandi. Ular yevropaliklarga bu ilmlarni Ishbiliya(Seviliya), Qurtoba(Kardova) va G’arnota (Granada) va boshqa shaharlardagi masjid va madrasalarda o’rgatdilar.
Sharqshunos olim L. A. Seyido aytadi :
“O’rta asr hazorasi bayrog’ini musulmonlar o’zlari ko’tarib, shimol qabilalarining yevropani titratgan varvarligini mag’lub etdi. Ular beixtiyor yunon falsafasining manbaalari bo’lib qoldilar…”
Musulmon davlatlarida ilm o’rganayotgan olimlar ularning madrasalarida misli ko’rilmagan ilm-ma’rifat va tajribalarni ko’rib qoyil qoladilar. Ular o’zlarinig yurtlarida bu holatni also ko’rmagan edilar. Ulamolarimiz ilmiy davra va muallafotlarida yerning aylanishi, uning yumaloqligi, falak, samoviy jismlar haqda so’zlab turgan bir davrda, yevropaliklarning aqlari anashu haqiatlar to’g’risida xurofot va vahimalarga to’la edi.
Shuning uchun ular asta sekinlik bilan ulamolarimizning kitoblarini tarjima qila boshldilar. Universtitetlarida ota-bobolarimizning kitoblarini o’qitadigab bo’ldilar. Ibn Sinoning “Al-qonun fit-tib”kitobi, Ar-Roziyning “Al-Hoviy” kitobi, Muso al-Xorazmiyning “Al-jabr val-muqobala”kitobi, Ulug’bekning astronomiyaga oid “Ziji Ko’ragoniy”kitobi va yana bir qancha ulamolarimizning kitoblarini lotin tiliga tarjima qila boshladilar va asrlar davomida qo’llanma sifatida o’qitdilar.
Alloma Gustav Leben aytadi:
“Arab kitoblari tarjimasi, xususan, ilmiy kitoblari o’qitish uchun yagona manba bo’lib, qariyb besh yoki olti asr davomida xizmat qildi. Aytishimiz mumkinki musulmonlarning tib ilmidagi kabi bazi ilmlardagi ta’siri hozirgi kunimizga ham yetib keldi…”
U yana aytadi:
“Agar biz Lotinning Arabdan o’zlashtirgan narsalarini o’rganadigan bo’lsak, boshlanishidayoq qutyidagilarni ko’ramiz:”Silvestr II nomi bilan mashhur bo’lgan pop Gerbert 970-980-yillar davomida Andalusiyada o’rgangan riyoziy bilimlarini bizga o’rgatdi… ”” Rojer I Sitsiliyada arab ilmlarini tahsil olishga, hususan, Idrisning kitoblarini o’qishga targ’ib qildi. “Jaxon hayrati” nomibilan mashhur bo’lgan Muqaddas Rim impiyasi imperatori Fridrix II esa musulmonlar ilmi va adabiyotiga tashviq qilishda undan ortda qolmadi.
Yuqoridagilardan musulmonlardan ilmni faqatgina olimlar emas, balki podshoh va qirollar, hatto, boshqa din peshvolari bo’lgan poplar ham o’rganishgani, faqat o’rganibgina qolmay musulmonlardan ilm olishga targ’ib qilganlarini ham ko’rishimiz mumkin.
Endi bir o’ylab ko’raylik:
Dunyo ustozlari asli kimlar?