«O`zbek adabiyoti tarixi» (XV11-X1X asrning birinchi yarmi ) fanidan ma`ruzalar matni

---

1 
O`ZBEKISTON ReSPUBLIKASI XALQ TA`LIMI VAZIRLIGI 
AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI 
 
O`zbek adabiyoti kafedrasi 
«O`zbek adabiyoti tarixi» 
(XV11-X1X asrning birinchi yarmi ) 
fanidan ma`ruzalar matni 
 
 
 
 
 
NUKUS - 2012 

---

2 
 
KIRISh 
 
Reja: 
1. «Adabiyoti tarixi» tushunchasi va uning xalqimiz tarixidagi o`rni. 
2. 
O`zbek mumtoz adabiyoti tarixining ob`ekti. 
3. 
O`zbek mumtoz adabiyoti tarixini davrlashtirish tamoyillari 
4. 
XU1-X1X asrlar adabiyotining alohida davr sifatida o`rganilish sabablari. 
Adabiyot tarixi Vatan tarixining ajralmas qismi bo`lib, ahamiyati jihatidan 
Fuqarolik tarixi, Davlatchilik tarixi, Madaniyat tarixi kabi tariximizning boshqa 
jabhalaridan kam emas. Adabiyot tarixi ma`naviy meros va milliy qadriyatlar 
majmuasi bo`lgani uchun ham u nafaqat o`tmish adabiyotini o`rganish va 
tushunishda, balki bugungi adabiy an`analarning mohiyatini anglashda, ildiz va 
manbalarini aniqlashda ham benazirdir. Tabiiyki, bugungi adabiyotning 
shakllanishiga ta`sir ko`rsatgan adabiy meros kelajakka ham asqotishi, buyuk 
davlatchilikning ma`naviy poydevori bo`lib xizmat qiladi. Hujjatlardan 
anglashilgan tarix qariyb uch ming yillikni o`z ichiga olgan ekan, adabiyot tarixi 
undan ham qadimiyroq ekani o`z-o`zidan anglashiladi. 
Dastlabki yozma yodgorlik sifatida tan olingan «Avesto»dan tortib to 
Istiqlol davri adabiyotiga qadar davom etgan adabiy-ma`naviy davr o`ziga xos 
tarix sifatida jahon adabiyotining ham uzviy qismi ekani, jahon ma`naviyati 
xazinaini minglab daho san`atkorlar hisobiga boyitgani barchaga oydin haqiqat. 
Ana shu muhtasham tarixning har bir davrida yaratilgan an`ana va o`ziga 
xosliklarini tushunish uchun adabiyotimiz tarixini davrlashtirish muammolariga 
e`tibor qaratish lozim. 
O`zbek adabiyoti tarixini, shuningdek, umumturk adabiyoti tarixini 
davrlashtirishga intilish XX asrning boshlaridan boshlangan. Ushbu yo`nalishda 
dastlabki tasnifni turk olimi Mahmat Fuod Ko`prulu 1926 yili yozgan «Turk 
adabiyoti tarixi» kitobida bergani ma`lum: 
1. Islomga qadar turk adabiyoti (qadimgi davrlardan USh asrgacha) 
2. Islom ta`siri ostidagi adabiyot (1X-XU1 asrlar adabiyoti). 
3. G`arb madaniyati ta`siri ostidagi adabiyoti (XUP-XX asrlar) 
Ushbu tasnifning dastlabki ikki qismi umumturk tarixiga dahldor bo`lsa-da, 
«g`arb ta`siri» ostidagi adabiyot deyilganda olim, asosan, usmonli adabiyotini 
nazarda tutgan. Chunki taxminan XUP asrdan usmonli adabiyoti g`arb,xususan, 
frantsuz adabiyoti ta`siri ostida rivojlangan, Bizning o`zbek adabiyotida esa, «g`arb 
ta`siri» X1X asrning P yarmidagi Rusiya ishg`oli bilan bog`liq holda kechgan. 
Shuning uchun ham ushbu tasnifni to`la holda o`zbek adabiyoti tarixi uchun qabul 
qilib bo`lmaydi. 
20-yillarda tarixchi olim Bo`lot Soliev, adabiyotshunos Fitrat va Otajon 
Hoshim tomonidan ilgari surilgan davrlashtirishga oid miulohazalar sho`rolar davri 
talablarrg`ini o`zida aks ettirganini anglash qiyin emas: 
1. 
Qabilaviy adabiyot namunalari (qadimgi davrlardan UP asrgacha) 

---

3 
2. 
Feodalliq davri adabiyoti (USh asrdan Islomiy adabiyotgacha) 
3. 
Savdo sarmoyasi davri adabiyoti («Qutadg`u bilig»dan «Boburnoma»ga 
qadar yaratilgan adabiy asarlar) 
4. 
O`zbekxonlar va uch xonlik davri adabiyoti (XU1-X1X asrlar 
adabiyoti) 
5. 
Jadid adabiyoti (XX asr boshlari) 
Bu fikrlar Fitratning 1928 yilda yozgan «O`zbek adabiyoti namunalari» asarida 
o`z aksini topgan. Ushbu tasnif garchi formatsiyalar bo`yicha
tarixiy davrlashtirish tamoyillarini o`zida aks ettirgan bo`lsa ham, asosan, adabiy 
asarlarga tayangan holda ish ko`rgani bilan e`tiborga molikdir. Shunday qilib, fitrat 
talqinida «16 asrdan so`ngra o`zbek adabiyoti» alohida adabiy davr sifatida 
o`rganilgan bo`lib, u qariyb uch yuz yillik adabiyotimiz tarixi materiallarini o`zida 
aks ettiradi. 
20-yillarda Ozarbayjonda chiqqan «Turk adabiyoti tarixi» kitobida esa, Ismoil 
Hikmat ayrim daho iste`dodlar zakovati bilan bog`liq holda davrlashtirish 
tamoyillarini ishlab chiqishni ma`qul ko`rgan. Bu qarashlardan chuqur xabardor 
bo`lgan olim Vadud Mahmud «Navoiygacha turk adabiyoti» maqolasida o`zbek 
adabiyoti tarixini yuqoridagicha, «Navoiygacha, Navoiy davri va Navoiydan 
keyingi davr» sifatida talqin qilgan. Demak, 20-yillarda amalga oshirilgan tasnif va 
davrlashtirish tamoyillari, asosan, adabiy asarlar va ijodkorlar siymosi nuqtai 
nazaridan kelib chiqqani bilan ahamiyatli ekan. 
Davrlashtirish masalalariga sho`rolar davrida bir necha marta murojaat 
qilingan bo`lsa-da, ma`lumki, bunday davrlashtirish tamoyillari asosan, ijtimoiy 
tazyiq ostida kechgan edi. 
Istiqlol davriga kelib, ushba masalaga qayta yondoshilganda biz quyidagicha 
davrlashtirishni tavsiya etgan bo`lar edik: 
1. 
Islomga qadar turk adabiyoti (qadimgi davrlardan USh asrgacha) 
2. 
Ilk turk-islom davlarlari davri adabiyoti (1X-XP asrlar) 
3. 
Chingizxon istilosi davri adabiyoti (XSh-X1U asrning 1 yarmi) 
4. 
Temuriylar davri adabiyoti (X1U asrning P yarmi- XU asr) 
5. 
O`zbekxonlar va uch xonlik adabiyoti (XU1-X1X asrning 1 yarmi) 
6. 
Rusiya istilosi davri adabiyoti (X1X asrning P yarmi XX asr boshlari) 
7. 
Sho`rolar davri adabiyoti (1017-1991 yillar) 
8. 
Istiqlol davri adabiyoti (1991 yildan keyin) 
Bizga tavsiya etilgan qator manbalarda, ayniqsa, sho`rola davri adabiyoti 
manbalarida «O`rta Osiyoda uch xonlik davri» deb nomlangan atama anglatilgan 
davr adabiyoti muammolarini o`zida to`la aks ettira olmaydi. Chunki, Markaziy 
Osiyoda uch xonlik ko`rsatilayotgan XU1 asr boshlarida emas, balki XUSh asrning 
o`rtalariga kelib to`la ravishda shakllangan. Shunday .kan, bu nomlanish tavsiya 
etilayotgan davrning qariyb 150 yillik tarixini o`z qamroviga atama jihatilan 
ololmay qoladi. Ikkinchidan, tariximizda sifat jihatidan mutlaq o`ziga xos davr 
bo`lgan «Temuriylar davri adabiyoti» ham sho`rolar davrida alohida bosqich 
sifatida o`rganilmagan edi. Adabiyot tarixidagi mana shu davrning adabiy 
manbalarini tiklash barobarida undan keyingi «Shayboniylar davri»ga ham alohida 

---

4 
xususiyat sifatida qarash lozim. 20-yillar manbalarida bu davrni «o`zbekxonlar» 
davri deb atashgan. Biroq birgina «O`zbekxonlar davri» deb nomlash ham undan 
keyinroq o`lkada yaratilgan ko`plab adabiyo yodgorliklarni, xususan. Xiva va 
Qo`qon xonligi yodgorliklarini inkor qilishga olib keladi. Mana shulardan kelib 
chiqqan holda, 1501 yil voqealari bilan Markaziy Osiyoda temuriylar davri inqiroz 
topib, Shayboniyxon mamlakat tarixiga chiqqan ekan, bu voqealar so`zsiz badiiy 
adabiyotga o`z ta`sirini ko`rsatgani uchun ham yangi adabiy davrni mavhumroq 
qilib, XU1, ayrim manbalarda esa, XUP asrdan boshlab emas, balki mana shu 
O`zbekxonlar davrida yaratilgan adabiy yodgorlikning tabiatidan kelib chiqqan 
holda belgilash lozim. XU1 asr boshlarida Xiva va XUSh asr o`rtalarida Qo`qon 
xonligining barpo bo`lishi bilan Buxoro xonligi bartaraf etilgani yo`q, balki uning 
tarkibidan kelib chiqqan yangi xonliklar mustaqil davlat sifatida shakllana 
boshladilar. Shunday ekan, «O`zbekxonlar va uch xonlik davri adabiyoti» deb 
nomlash bizningcha, tarix haqiqatiga ham, bu davrda yaratilgan adabiy manbalar 
tabiatiga ham mos keladi.