Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Iqtisodiy rivojlanishning notekisligi
. Rivojlanayotgan mamlakatlarni qoloqlikdan chiqarish va Yangi 
xalqaro iqtisodiy tartib o‗rnatish hozirgi davrning global muammolari orasida alohida o‗rin egallaydi, chunki 
bu erda vujudga kelgan xalqaro munosabatlar tizimi beqarorlaShuvining kuchli omillari yashirinib yotadi. 
So‗nggi yillarda dunyo miqyosida yalpi mahsulot ishlab chiqarish o‗sgani holda, boylar va kambag‗allar, 
rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o‗rtasida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasidagi ulkan tafovut 
yanada oshdi. Bu muammo ba‘zan «boy SHimol» va «qashshoq Janub» o‗rtasidagi qarama-qarshilik sifatida 
ham tavsiflanadi.
1960-yillarda aksariyat mamlakatlarning to‗g‗ridan-to‗g‗ri mustamlaka qaramligidan xalos bo‗lish 
jarayoni Yangi, lekin o‗zgacha tusdagi qaramlik o‗rnatilishiga olib keldi. Urushdan keyingi davrda jahon 
savdosining o‗sishi va davlatlararo aloqalarning kuchayishi Yuz berdi. Ayni vaqtda G‗arb davlatlari 
iqtisodiyotida monopoliyalaShuv jarayoni kuchaydi va transmilliy korporatsiyalar paydo bo‗la boshladi. 
Ular arzonroq ishchi kuchi topish va atrof muhitni muhofaza qilishga qo‗shimcha xarajatlardan qutulish 
maqsadida mehnat sarfi katta bo‗lgan va ekologik jihatdan iflos ishlab chiqarishlarni rivojlanayotgan 
mamlakatlarga eksport qila boshladilar. Bu hol, bir tomondan, rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda atrof 
muhitni himoya qilish uchun ommaviy harakatning faollaShuvi va ekologik qonunchilikning yanada 
keskinlaShuvi bilan, boshqa tomondan esa, rivojlanayotgan mamlakatlar o‗zining qashshoqligi tufayli, qat‘iy 
ekologik me‘yorlar va bu bilan bog‗liq cheklov choralari joriy etishni o‗ziga doim ham ep ko‗ra olmasligi 
bilan izohlanar edi.
So‗nggi o‗n yilliklarda vaziyat yana rivojlanayotgan mamlakatlar zarariga o‗zgara boshladi. Rivojlangan 
mamlakatlarda jamiyat hayotining barcha jabhalariga va iqtisodiyotga kompyuterlar va mikroelektronika 
jadal sur‘atlarda joriy etila boshladi. Shuningdek texnologik novatsiyalar va Yangi (yuksak) texnologiyalar 
roli ham sezilarli darajada oshdi, bu esa ishlab chiqarishga ma‘lumotli, malakali ishchi kuchini jalb qilishni 
taqozo etdi. Shu sababli iqtisodiy o‗zaro aloqalar va jahon savdosi asosan iqtisodiy rivojlangan davlatlar 
o‗rtasidagi almashinuv hisobiga amalga oshirila boshladi, rivojlanayotgan mamlakatlar esa, agar ular ko‗p 
miqdorda xom ashyo resurslariga ega bo‗lmasa, jahon bozoridan siqib chiqarildi.

---

269 
O‗zbekistonda esa, mustaqillik yillarida ―...yalpi ichki mahsulot 3,5, aholi jon boshiga hisoblaganda esa 
2,5 baravar o‗sdi, o‗rtacha ish haqi 14 baravar oshdi. Davlatning ijtimoiy soha va ijtimoiy muhofaza uchun 
sarf xarajatlari 5 baravardan ziyodroq ko‗paydi. Har yili davlat byudjetining 50 foizi ijtimoiy sohaga 
yo‗naltirilmoqda
1
.