Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Demografik muammo. 
Hozirgi zamonda insoniyatning eng muhim muammolari orasida, aksariyat 
davlatlar va mintaqalarda aholi haddan tashqari ko‗payishiga sabab bo‗layotgan aholining nazoratsiz 
o‗sishi qayd etiladi.
Ayrim mutaxassislarning baholashlariga ko‗ra, sayyorada mavjud energetika, xom 
ashyo, oziq-ovqat va boshqa resurslar Erda faqat bir milliardga yaqin kishi («oltin milliard») munosib hayot 
kechirishini ta‘minlashi mumkin. Vaholanki, oxirgi ming yillik mobaynida sayyoramiz aholisi 15 baravar 
ko‗paydi va bugungi kunda 6 milliard kishidan oshib ketdi. Bunda nafaqat miqyos, balki aholining o‗sish 
sur‘atlari ham aqlni lol qoldiradi. Xususan, birinchi ikki baravar ko‗payish 700 yil ichida, ikkinchisi – 150 
yil ichida, uchinchisi – 100 yil ichida va oxirgisi – 40 yildan kamroq vaqt ichida Yuz berdi. Shuni aytishning 
o‗zi kifoyaki, 1956 yil Erda 2,8 milliard kishi yashagan bo‗lsa, XX asr oxiriga kelib bu raqam 6 milliardga 
etdi.
XX asrda er kurrasi aholisining «demografik portlash» deb nomlangan mislsiz darajada o‗sishi biologik 
qonunlarning emas, balki stixiyali, notekis ijtimoiy rivojlanish va insoniyat katta mashaqqatlar bilan 
bartaraf etishga harakat qilayotgan chuqur ijtimoiy ziddiyatlar mahsuli bo‗ldi
. Bu avvalo rivojlanayotgan 
mamlakatlarga tegishli bo‗lib, ularga jahon aholisi o‗sishining o‗ndan to‗qqiz qismidan ko‗prog‗i to‗g‗ri 
keladi. Bu erdagi vaziyat rivojlangan mamlakatlarga XX asr boshidayoq xos bo‗lgan o‗lim darajasining 
yuqoriligi va butun insoniyatga XVIII asrga xos bo‗lgan tug‗ilish darajasining yuqoriligi bilan tavsiflanadi. 
Ayni vaqtda mehnat unumdorligi darajasi va aholi jon boshiga olinadigan daromad miqdoriga, qishloq 
xo‗jalik ekinlarining hosildorlik darajasi va qishloq xo‗jaligining samaradorligiga, aholining savodxonlik 
darajasi va umumiy madaniy saviyasiga ko‗ra bu mamlakatlar xalqlarining aksariyati hali XIX asrda 
yashamoqda.
1
Печчеи А. Человеческие качества. – М.: 1980. – С.7 

---

266 
Demografik muammolar juda murakkab va o‗ta turg‗un bo‗lib, ularni tez bartaraf etish mumkin emas. 
Ularni echish kechga surilgani sari, yanada murakkabroq va chigalroq tus oladi. Shu sababli rivojlanayotgan 
mamlakatlarda barcha hukumatlar tug‗ilish darajasini pasaytirishga qaratilgan demografik siyosatni amalga 
oshirishga harakat qilmoqda. Jumladan O‗zbekistonda 1995 yilda ―Oilani rejalashtirish‖ davlat dasturi qabul 
qilindi. Bu dasturda har bir oilada farzand tug‗ilishini rejalashtirishning ona va bola sog‗ligini asrashga 
yo‗naltirilgan sa‘y harakatlardan biri bo‗lishi bilan bir qatorda, mamlakatda demografik portlashning oldini 
olish vazifasini bosqichma-bosqich amalga oshirish ko‗zda tutilgan. Bu borada barcha viloyatlarda, qishloq 
va ovullarda reproduktiv salomatlik bo‗yicha targ‗ibot ishlari olib borilmoqda. Shuni alohida ta‘kidlash 
joizki, mustaqillik yillarida O‗zbekistonda aholining o‗rtacha yoshi erkaklar orasida 73, ayollar oraisda 75 
yoshga teng.
Mazkur muammo rivojlangan mamlakatlarda ham keskinlashdi, lekin bu erda uning aks ko‗rinishiga 
duch kelish mumkin. Umr uzunligining va keksa odamlar sonining o‗sishi jarayonida hatto aholining oddiy 
ko‗payishini ham ta‘minlamaydigan tug‗ilish darajasining pasayishi kuzatilmoqda. Ayni holda 
depopulyasiya, ya‘ni aholi sonining kamayishi to‗g‗risida so‗z yuritiladiki, (Rossiya aholisi o‗rtacha 54 
yoshni tashkil qiladi,) bu ham milliy manfaatlar, ijtimoiy dasturlarni amalga oshirish, pensiya ta‘minoti va 
Shu kabilarga tegishli qo‗shimcha qiyinchiliklarni Yuzaga keltiradi. Rossiyadagi so‗nggi 20 yillikdagi 
demografik jarayonlar bunga yorqin misol bo‗ladi. Biroq, keyingi besh yilda bu masalada ijobiy o‗zgarishlar 
kuzatilmoqda. Jumladan aholi soni ortishi va o‗rtacha umrguzaronlik 4 yilga oshdi.