Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Isbotlash va rad etish.
Fanning u yoki bu qoidasining haqiqiyligi yoki soxtaligi, aniq-ravshan 
ko‗rinib turmaydi. Faqat eng sodda mulohazalar o‗zining haqiqiyligini tasdiqlash uchun sezgi 
idrokidangina foydalanishni talab qiladi: ko‗rsatish mumkin bo‗lgan narsani isbotlashning hojati 
yo‗q.
Fanning aksariyat qoidalari sezgi a‘zolari orqali bilish darajasida va boshqa haqiqatlardan 
alohida emas, balki mantiqiy tafakkur darajasida, boshqa haqiqatlarga bog‗langan holda, ya‘ni 
isbotlash yo‗li bilan haqiqiy deb qabul qilinadi. Isbotlash – ilmiy tafakkurning muhim vositasi.
Har qanday isbotda tezis, isbotlash uchun asoslar (dalillar) va isbotlash usuli mavjud. 
Haqiqiyligi yoki soxtaligi isbotlash yo‗li bilan aniqlanayotgan qoida tezis deb ataladi. Tezisning 
soxtaligini aniqlash rad etish deb ataladi. Isbotlashda foydalanilayotgan va isbotlanayotgan 
tezisning haqiqiyligini ko‗rsatayotgan barcha qoidalar asoslar yoki dalillar deb ataladi. Asoslar va 
dalillar ishonchli dalillar haqidagi qoidalar, ta‘riflar, aksiomalar va ilgari isbotlangan 
qoidalardan tashkil topadi.
Qoidaning haqiqiyligini isbotlash u yaxshi tekshirilgan dalillar haqidagi qoidalardan bevosita 
kelib chiqishini ko‗rsatish demakdir. Biroq hayot Shu darajada murakkabki, amalda juda ko‗p, hatto 
aqlga mutlaqo zid qoidalarni tasdiqlash uchun ham ayrim dalillar to‗plash mumkin. Bunda ayni Shu 
qoidalarni rad etuvchi dalillar ham mavjudligi bir-biridan va atrof muhitdan ajratib olingan ayrim 
dalillar o‗zicha hech narsani isbotlamasligidan dalolat beradi. Dalillar haqidagi fikrlar o‗zaro 
bog‗liq holda qaralgan taqdirdagina isbotlash uchun asos bo‗lish mumkin. Isbotlash uchun asoslar 
jumlasiga mazkur fan asosiy tushunchalarining ta‘riflari kiradi. Bu mazkur fanning barcha 
tushunchalari ta‘riflanishi lozim degan ma‘noni anglatmaydi
. Ta‘riflash – noma‘lumni ma‘lumga, 
murakkabni soddaga bog‗lash demak.
Isbotlanayotgan tezis tayanadigan isbotlash uchun asoslar qatoriga fanning asosiy tushunchalari 
ta‘riflari va aksiomalardan tashqari tezisni asoslash uchun zarur bo‗lgan fanning ilgari isbotlangan 
qoidalari ham kiradi. Fan o‗z qoidalarining dalil-isbotlarini qancha ko‗p rivojlantirsa, har bir Yangi 
qoidani isbotlash uchun oldingi asoslar soni Shuncha ko‗payadi.

---

187 
V.F.Asmus fikriga ko‗ra, 
asoslar va ulardan chiqarilgan xulosalarning aloqasi, agar u 
isbotlanayotgan tezisning haqiqiyligi tan olinishiga olib kelgan bo‗lsa, isbotlash usuli deb ataladi
. 
Fanning ayni bir qoidasini isbotlash har xil, masalan, deduksiya, induksiyaga, analogiyadan 
foydalanishga, modellashtirishga asoslangan bo‗lishi mumkin.