Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Madaniy-tarixiy tiplar g‗oyasi.
XIX asrda madaniy-tarixiy tiplar nazariyasi vujudga 
kelgan bo‗lsada, aslida bu haqdagi dastlabki qarashlar Forobiy ijodiga mansub. Forobiy insonlar 
jamiyatini ikki madaniy- tarixiy tiplarga ajratadi: Birinchisi to‗liq jamiyat bo‗lib, u o‗zida a) er 
Yuzidagi jami insonlarni qamrab oluvchi yirik jamiyat, b) Erning muayyan qismida yashovchi bir 
millat yoki bir dinga mansub kishilarning o‗rta jamiyati v) muayyan qavm yoki dinga mansub bir 
shahar jamiyatini qamrab oladi. Ikkinchisi bir qishloq, ovul, yoki bir oiladan iborat bo‗lgan to‗liqsiz 
jamiyat.
1
Forobiy fikricha ―Eng yaxshi fazilat va oliy darajadagi komillikni kichik birligi shahar 
hisoblanadigan madaniy jamiyat ichidagina qo‗lga kiritish mumkin. To‗liqsiz jamiyatlar insonni 
takomillashtirishga qobil emaslar‖.
2
Forobiyning bu fikrlari Platon va Aristotelning jamiyatga oid 
qarashlaridan farq qiladi, chunki u jamiyatdagi o‗zgarishlarni inobatga olgan. Jamiyatni to‗liq va 
to‗liqsizga ajratar ekan, Forobiy shahar to‗liq jamiyatning birinchi bosqichidir deb e‘tirof etadi. 
Platon va Aristotel esa to‗liq jamiyatni shahar bilan chegaralaganlar va shahar insoniyat jamiyati 
takomilining oxirgi darajasi, jamoaviy baxt saodatning bosh markazi deb ta‘kidlaganlar. Forobiy 
1
Форобий Фозил шаҳар аҳолиси.-Т.: Шарқ, 1999. –Б.82-83 
2
Форобий Фозил шаҳар аҳолиси.-Т.: Шарқ, 1999.-Б..69 

---

202 
esa, butun dunyodagi jamiyat haqida fikr yuritib, uning xukmdori qandaydir alohida olingan xalq, 
qavm yoki jamoa boshlig‗i emas, balki butun madaniy dunyodir deb ta‘kidlaydi va bu fikri bilan 
yunon faylasuflaridan ilgarilab ketadi.
Madaniy-tarixiy tiplar tushunchasi sotsiologiyaga N.YA.Danilevskiy tomonidan kiritilgan 
bo‗lib, u tarixni «o‗ziga xos sivilizatsiyalar»ning o‗zaro munosabatlari sifatida tasavvur qilgan. Bu 
sivilizatsiyalarning rivojlanishi etnik guruhlarning til jihatidan birligi va sivilizatsiyani tashkil 
etadigan xalqlarning siyosiy mustaqilligi; (ular bir tipning asoslarini boshqa tipga o‗tkazmaydilar, 
lekin boshqa o‗tmishdagi va hozirgi sivilizatsiyalar ta‘sirini his qiladilar); barcha 
sivilizatsiyalarning etnik jihatdan rang-barangligi va rivojlanish jarayonining birligi (ular o‗sish, 
qisqa muddat ravnaq topish va tanazzul bosqichlarini boshdan kechiradi) kabi qonunlar bilan 
belgilanadi. N.Danilevskiyning g‗oyalari keyinchalik SHpengler va Toynbi konsepsiyalarida 
rivojlantirildi, lekin ularning ilmiy asoslarini P.A.Sorokin taklif qildi.