Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Sabab va oqibat.
Narsa va hodisalarning ichki birligi, yaxlitligi va tarixiy-tadrijiy rivojlanish 
tamoyiliga ko‗ra, ularning mazmuni va shakli o‗zgarib turadi. O‗z navbatida, har qanday sistemaning 
elementlari o‗rtasidagi strukturaviy bog‗lanish konkret mazmunga ega bo‗lib, unga mos mazmunlarda 
o‗z ifodasini topadi. Boshqacha qilib aytganda, mazmun va shakl o‗rtasidagi aloqadorlik, bog‗lanish, 

---

167 
munosabatning xarakteri muayyan sababga asoslanadi. YA‘ni, narsa va hodisalarning sistema shaklida 
namoyon bo‗lishi, muayyan sabab oqibatidir. Demak, narsa va hodisalarning tadrijiy rivojlanishi 
sabab-oqibat munosabatlari tarzida namoyon bo‗ladi. Shunga ko‗ra, sabab - biror narsa va hodisa 
rivojlanish jarayonining oqibatidir. 
Narsa va hodisalarning rivojlanishi jarayonidagi sabab va oqibat munosabatlarini bilishda, 
ularning makon va zamondagi tarixiy va mantiqiy izchilligi muhimdir. Boshqacha qilib aytganda, 
bir tomondan, har qanday sabab avvalgi hodisalar yoki ularning rivojlanish oqibati tarzida namoyon 
bo‗ladi. Ikkinchi tomondan esa, bu oqibat keyingi rivojlanishning sababi bo‗lib hisoblanadi. 
Narsa va hodisalarning rivojlanishi asos bo‗lgan sabablar tizimi mavjud. Ularni shartli ravishda: 
asosiy va asosiy bo‗lmagan, muhim va muhim bo‗lmagan sabablarga ajratish mumkin. 
Sababning mohiyati avvalgi hodisalarning oqibati sifatida vujudga kelayotgan hodisalar 
uchun sababligidadir. Shunga ko‗ra, sababni bir vaqtning o‗zida oqibat tarzida qarash mumkin. 
Aniqroq qilib aytadigan bo‗lsak, har qanday oqibat sabab tarzida namoyon bo‗ladi. Shu bilan birga, 
sababni narsa va hodisalarning rivojlanish jarayonidagi makon va zamondagi davriy takrorlanishdan 
farqlash kerak. CHunki, sabab mavjudlikning genetik bog‗lanishlarini, aloqadorliklarini ifodalashi 
bilan birgalikda, ularning istiqbollarini ham belgilab beradi. Hegel tili bilan aytganda, sabab-
mohiyatning harakatdagi mavjudlik holatidir. Sabab falsafiy kategoriya sifatida quyidagi 
xususiyatlarga ega: 
1) uning ob‘ektiv xarakteri narsa va hodisalarning ichki, tarkibiy elementlari munosabatlariga 
xos bo‗lib, mohiyatning real mavjudlik holatini ifodalaydi; 
2) sababning konkretligi narsa-hodisalarning xususiyatlaridan kelib chiqadi, hamda uning 
individualligini ta‘minlaydi; 
3) sabab umumiy xarakterga ega bo‗lib, hech qanday narsa va hodisaning rivojlanishi 
sababsiz sodir bo‗lmaydi; 
4) sabab zaruriy bo‗lib, muqarrar ravishda, muayyan oqibatlarni keltirib chiqaradi; 
5) sababning uzluksizligi, bir tomondan, turli sabablarning izchil bog‗lanishlarini, 
munosabatlarini, ikkinchi tomondan, har bir sababning oqibat tarzida oldingi sabab bilan 
bog‗liqligini xarakterlaydi.