Mavzu: Voyaga yetmagan o’smirlar xulq-atvorini shakllantirishning psixologik jihatlari

 
1.2. Voyaga yetmagan o’smirlar xulq-atvorini shakllantirishda olib 
boriladigan ishlar mazmuni. 
Prezidentimiz I.A.Karimov; ―Ta‘limning yangi modeli jamiyatda mustaqil 
fikrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib keladi. O`zining qadr-qimmatini 
anglaudigan, irodasi baquvvat, iymoni butun, hayotda aniq maqsadga ega bol`gan 
insonlarni atbiyalash imkoniga ega bo`lamiz‖ deb ta‘kidlaganlaridek, bugungi 
kunda ―Ta‘lim to`g`risidagi qonun‖ va ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖ orqali 
shaxs tarbiyasiga jiddiy e‘tibor qaratilmoqda
4
. 
―Bola bilan muloqot qilish san‘atidan-da murakkab san‘at yo`qdir‖, deb 
yozgandi mashhur polshalik pediatr va pedagog Yanush Korchak.
Bolalar va ota-onaning, umuman, kattalarninh muloqoti va munosabati, 
ayniqsa, bolalar o`smirlik yoshiga yetganda o`ta murakkablashadi, muloqotning 
nozik qirralari ko`payadi. Pedagoglar va psixologlar, sotsiologlar va fiziologlar, 
4
O`zbekiston Respublikasining Ta‘lim to`g`risidagi Qonuni.

---

psixatrlar va huquqshunoslar – barcha bir ovozdan o`smirlik davri inson 
hayotidagi murakkab va inqirozli davr ekanini tan oladilar. 
O`smirlik davrini inqirozli davrga aylantirib qo`yadigan sabablar juda ko`p 
(bolalarning jinsiy etilishi, ularda kattalik hissining paydo bo`lishi va rivojlanishi, 
mustaqillikka bo`lgan ehtiyojning kuchayishi va h.k.). bunday sabablarning 
tahliliga bag`ishlab qator maqolalar, risolalar yozish mumkin. Biroq farzandining 
―tilini topa olmayotgan‖, u bilan psixologik aloqa o`rnatishga qiynalayotgan har 
biro ta-onani farzandidagi o`zgarishlarning sabablaridan ko`ra shunday 
vaziyatlarda qanday yo`l tutishi kerakligi, nima qilish mumkinligi ko`proq 
qiziqtiradi. Shu tufayli ushbu bo`limda asosiy urg`u o`smir yoshdagi bolalar va 
ota-onalar o`rtasidagi psixologik aloqani, muloqotni yaxshilash uchun nimalar 
qilish maqsadga muvofiqligiga qaratildi. Ushbu bandda farzand tarbiyasida qo`l 
keladigan tayyor ―retseptlar‖ yo`q, unda barcha vaziyatlarga birdek mos keluvchi 
tavsiyalar ham uchramaydi.Ota-onalarga farzandi bilan qanday muloqot qilishni 
o`rgatish niyati ham ko`zlanmaydi. Zero, har bir oilada bu borada o`ziga xos 
tajriba, an‘ana va qoidalar borligi hech kimda shubha uyg`otmaydi. Demak, 
bundan ko`zlangan bosh maqsad – mutaxassislarning amaliy tavsiyalarini 
(ko`rsatmalarini emas, aynan tavsiyalarini) o`quvchiga etkazish, uni jonli 
mushohada va mulohazaga undashdir.
 
Avvalo, shunga e‘tibor qaratish kerakki, o`smirlik yoshida ota-onaning bola 
ko`z o`ngidagi mavqei bir muncha pasayadi. Maktabgacha yosh davrida, kichik 
maktab yoshida ota-onasini eng kuchli, aqlli va chiroyli, deb hisoblaydigan 
bolalar o`smirlik yoshiga etib, aslida ularning ota-onalarida ham talay 
kamchiliklar borligini payqay boshlashadi. Umuman, bu davrda tengdoshlar 
mavqei oshib, kattalarga nisbatan tanqidchan munosabat kuchayadi. 
Ota-ona va o`smir bola o`rtasida vujudga keluvchi nizolarga ko`pincha 
quyidagilr sabab bo`ladi: bolaning do`st va o`rtoq tanlashda adashishi, turli 
joylarga va tadbirlarga ko`p borishi hamda bu erlarda uzoq qolib ketishi, kiyinishi 
va tashqi ko`rinishida antiqa o`zgarishlar qilishi, uy yumushlari bo`yicha turli 

---

topshiriqlarni bajarmasligi, aka-ukalar va opa-singillar bilan tortishishlari, ota-ona 
va kata avlod vakillariga nisbatan hurmatsizlikni ochiq namoyon etishi. 
O`smir bola hamda ota-ona o`rtasidagi nizo va tushunmovchilikdan 
butunlay holi bo`lgan biror oilani topib bo`lmaydi. Ammo tadqiqotlardan ma‘lum 
bo`lishicha, juda jiddiy nizolar 15-20% oilalardagina ro`y beradi. O`rtadagi 
nizolarga qaramay ko`pchilik o`smirlarda ota-onaga ishonch, hurmat yuqori 
darajada saqlaniv qoladi, o`smir ota-onaning maqtovlarini hamda e‘tiroflarini juda 
yuqori darajada qadrlaydi. Mana shunday qadrni, hurmatni, munosabatlardagi 
iliqlikni saqlab qolish, mustahkamlash va rivojlantirish uchun psixolog 
mutaxassislarning ota-ona hamda farzand o`rtasidagi psixologik aloqani 
yaxshilash maqsadiga xizmat qiluvchi ushbu tavsiyalarga quloq tutish ayni 
muddao bo`lardi: 
1. Ota-ona farzandining xulq-atvori yuzasidan o`zining munosabatini 
bildirmoqchi bo`lganda, ―Sen xabar‖ uslubidan emas, ―Men xabar‖ uslubidan 
foydalangani ma‘qul. Bu degani ―Sen kecha aytganimni qilib qo`ymabsan‖, ―Sen 
nega doim odamni javratasan‖, ―Sen qaerdan topding bu qiliqni‖ kabi 
mulohazalar o`rniga ―Men kecha aytganimni qilib qo`ymaganingdan biroz 
ranjidim‖, ―Men hech tushunmayman nega odamni javrataverasan‖, ―Men 
bilmadim, bu qiliqni qaerdan topding‖ kabi mulohazalarni ishlatish kerak. Zero, 
bu bolaga bo`lgan hurmat va ishonchni namoyon etadi, o`rtadagi qarama-
qarshilikni anchagina susaytiradi. 
2. Ota-ona bolaning biror fikrini ma‘qullamoqchi bo`lganda, shunchaki 
―ha‖ yoki ―mayli‖ deb aytishdan ko`ra quyidagi turdagi mulohazalardan 
foydalangani ma‘qul: ―Agar sen shunday qilishni hohlayotgan bo`lsang…‖, 
―Mayli sen aytganday bo`lsin‖, ―Senday bunday qilishingga men qarshi 
emasman‖, ―Buni men emas, sen hal etasanku‖. Zotan, bu ota-ona bolaga 
mustaqil shaxs sifatida ishonayotganini, uning shaxsiy mustaqilligini tan 
olayotganini ko`rsatadi. 

---

3. Ota-ona farzandiga nimanidir taqiqlamoqchi bo`lganda, quyidagi 
mulohazalarni berilgan ketma-ketlikda bildiradigan bo`lsa, bola taqiqni unchalik 
og`ir qabul qilmaydi: 
a) ota-ona bolada muayyan istak paydo bo`lgani o`rinli ekanini tan oladi – 
―Biz bugun kinoga borging kelayotganini yaxshi tushunayapmiz‖. 
b) ota-ona bolaning biror bo`yicha taqiqni aniq belgilaydi – ―lekin biz senga 
ruxsat bera olmaymiz, chunki ertaga maktabga tayyorlab borishing kerak bo`lgan 
darslaring ko`p‖; 
v) ota-ona bolaga o`z istagini boshqa holatda amalga oshirish imkoniyati 
bo`lishi to`g`risida aytadi – ―Shanba kuni esa bo`sh vaqting ko`proq bo`ladi, 
ehtimol shu kuni borish to`g`rib o`lar‖; 
g) ota-ona bolaga oilada hukm-suruvchi tartib-qoidalardan norozilik 
bildirishi uchun yordam berib yuboradi – ―Shubhasiz, sen bunday taqiqlar 
bo`lmasligini xohlarding‖, ―Albatta, hozir ruxsat bermayotganimiz senga 
yoqmayapdi‖, ―Balki, biz umuman noto`g`ri qilayapmiz, deb hisoblayotgan 
bo`lsang ajab emas‖. 
Eng muhimi, aytilayotgan taqiqlar bola sha‘nini kamsitmaydiganshaklda 
bildirilishi kerak: ―Ish kunlari kinoga borilmaydi‖ degandan ko`ra, ―O`zing yaxshi 
bilasan, ish kunlari kinoha borib, boshqa muhim ishlar qolib ketishi mumkin‖, deb 
aytgan ma‘qul. 
4. Ota-ona bola ulg`ayib borgan sayin oilaviy muhokamada uning ovozi 
ham asta-sekin ko`p narsalarni hal etadigan darajaga etishi uchun sharoit yaratishi 
kerak.
 
Turli muammolarni muhokama qilishda, bahslarda ota-ona o`zining 
nohaqligini tan olishdan qo`rqmasligi lozim. Bordi-yu o`rtada nizo vujudga kelsa, 
ota-ona birinchi bo`lib, yarahish tomon qadam tashlashi maqsadga muvofiq. 
Bunda ota-ona o`z fikrlarini ―Kechirasan, men seni yaxshi ushunmadim, 
shekilli.Biroz qizishib, ayrim keraksiz narsalarni ham aytib yuborganga 
o`xshayman.Hozir men biroz shoshganimni bilayapman.Seni tushunishni juda-
juda xohlayman.Qani kel, bir boshidan kata odamlardek gaplashib olamiz‖ degan 
so`lzar bilan boshlagani ma‘qul. 

---

Bir so`z bilan aytganda, bola bilan muloqotda ota-onadan haqiqiy 
ijodkorlik, egiluvchan munosabat, tog`dek bardosh talab qilinadi. Mana shu 
hislatlar tugab borayotganda, chidashga boshqa majol qolmayotganday bo`lib 
tuyila boshlaganda, ota-ona o`smir bolalar o`z kundaliklari va insholarida 
ko`pincha ―baxt-bu seni kimdir tushunishi‖ deb yozishlarini eslasinlar. Farzand 
bilan aloqani, erkin va samimiy muloqotni yo`qotish farzandning o`zini yo`qotish 
bilan barobarligini eslasinlar. Shak-shubhasiz, mana shular eslaganda, bu haqda 
o`y surilganda bir zumda ancha emirilib qolgan bardosh tog`i yonida yana o`nta 
hunda tog` qad rostlaydi. 
 
Mamlakatimizda bolalarga har tomonlama g`amxo`rlik ko`rsatish, onalik va 
bolalikni himoya qilish, sog`lom avlodni kamol toptirish davlat siyosati darajasiga 
ko`tarilgan. 1998 yili qabul qilingan O`zbekiston Respublikasining Oila 
kodeksida bolaning asosiy huquqlari mustahkamlab qo`yilgan: jumladan, 
Kodeksning 67-moddasida ―Bola o`z huquqi va qonuniy manfaatlarini himoya 
qilish huquqiga ega‖ ligi alohida ta‘kidlanadi. 
Shuningdek, har bir bola yoshi, sog`lig`i, kasbiy tayyorgarligiga muvofiq 
qonunda o`rnatilgan tartibda mehnat qilish huquqiga egadir. Ishga 16 yoshdan 
qabul qilishga ruxsat beriladi. 15 yoshga to`lganlar ishga ota-onalaridan birining 
yoki ota-onalari vazifalarini o`tayotganlarning yozma tarzdagi roziligi bilan ishga 
qabul qilinishi mumkin. 
Tadqiqotlarda aniqlanishicha, voyaga yetmagan shaxs 15 yoshdan boshlab 
mehnat munosabatlarining sub‘ekti sanaladi. Soliq qonunchiligini buzganlik 
sub‘ekti 16 yosh hisoblanadi. Voyaga yetmaganlarning mehnat munosabatlaridagi 
ishtirokini o`rganib, bu borada muayyan qarama-qarshiliklar mavjudligiga guvoh 
bo`lamiz.
Amaliyotda ko`pincha O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi 28-
moddasi va Mehnat kodeksining 77-moddasi talablariga zid ravishda 15 yoshga 
to`lmagan shaxslarning ish kuchidan foydalanib kelinadi. Demak, ishga qabul 
qilish yoshining chegaralanishi formal tusga ega. 

---

Bundan anglashiladiki, mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi 
qonunchilikdan ishga qabul qilishdagi yoshning chegaralanishi olib tashlanishi 
lozim. Uning o`rniga yosh ishchilarning ish sharoiti, sog`lig`i va ehtiyotsizligini 
himoya qiluvchi Nizom kiritilishi maqsadga muvofiq deb o`ylaymiz. 
Davlat bolaning mehnat qilish huquqini 18 yoshga to`lmaganlarning ishni 
o`qish bilan qo`shib olib borishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish va qonunda 
ko`zla tutilgan boshqa chora-tadbirlar orqali kafolatlaydi. Har bir bola, 
shuningdek, yoshi, sog`lig`i va ehtiyojlariga muvofiq dam olish va bo`sh vaqtini 
o`tkazish huquqiga ega.
Bolaning sog`ligini saqlash huquqini davlat, qonunchilikka muvofiq, bepul 
tibbiyo yordam ko`rsatish bilan kafolatlaydi. Bu malakali tibbiy xizmatni tashkil 
etish, bola va uning ota-onasi sog`ligini nazorat qilish, kasalliklarga qarshi 
profilaktikani amalga oshirish, kasbiy layoqatni aniqlashda davlat byudjeti 
hisobidan bepul tibbiy maslahatlar berish, oziq-ovqatlarning sifatli ishlab 
chiqarilishi va sotilishi ustidan nazorat o`rnatish, sog`lom turmush tarzini targ`ib 
etish va rag`batlantirish kabi chora-tadbirlar vositasida ta‘minlanadi. 
Mamlakatimizda bolalarni himoya qilish, ularni milliy va umuminsoniy 
qadriyatlar ruhida har tomonlama barkamol insonlar qilib tarbiyalash uchun zarur 
shart-sharoitlar yaratish davlat siyosati darajasigako`tarilgan. Mustaqillik yillarida 
mazkur sohada bolalarning huquqlarini belgilovchi mukammal qonunchilik bazasi 
yaratildi. Ayniqsa, ―Bola huquqlarining kafolatlari to`g`risida‖'gi Qonunning 
qabul qilinishi jamiyatda bola huquqlarining himoya qilinishi va kafolatlarining 
aniq mexanizmlari yaratilishini ta‘minladi. SHu bilan birga, qonunda BMTning 
Bola huquklari to`g`risidagi konvensiyasida nazarda tutilgan bolaning asosiy 
huquqlari 
majmui 
mustahkamlandi, 
uning 
asosiy 
huquqlari 
majmui 
mustahkamlandi, uning asosiy prinsiplari va qoidalari milliy qonunchiligimizga 
uyg`unlashtirildi. SHuningdek, milliy qonunchiligimizda Mehnat Tashkiloti bosh 
assambleyasining 1996 yilda bo`lib o`tgan bolalar mehnatini bartaraf etishga 
bag`ishlangan xalqaro konferensiyasi rezolyusiyasi hamda shu yo`nalishdagi 
xalqaro huquq me‘yorlari prinsiplari ham o`z ifodasini topgan. 

---

Mehnat munosabatlaridagi xalqaro huquq normalarining bola huquqlarida 
kafolatlanishi to`g`risida so`z yuritganda, avvalo, bu borada ham milliy 
qonunchiligimizdagi ustuvor jihatlarga to`xtalib o`tish lozim. Bu ustuvor jihatlar, 
albatta, milliy qadriyatlarimizni, bola tarbiyasidagi an‘analarimizni qamrab olgan. 
Bolalar va o`smirlarning sog`lig`iga, rivojlanishiga, shuningdek, ta‘lim olishiga 
to`sqinlik kilmaydigan ishlarni bajarishi ijobiy hol, deb baholanadi. Bunday 
yumushlar bolalarning ota-onalariga uyda, oila yumushida yordam berishlari, 
darsdan so`ng hamda ta‘til paytlarida o`zlarining zarur xarajatlari uchun pul ishlab 
topishlari bilan izohlanadi: Bu kabi mehnat bolalar tarbiyasiga, oila farovonligiga 
ko`mak berish bilan birga, bolaning kelajakda jamiyatning to`laqonli a‘zosi 
bo`lishi uchun zarur tajriba va ko`nikmalarni egallashida ham muhim ahamiyat 
kasb etadi. SHu ma‘noda, ishonch bilan aytish mumkinki, mehnat 
munosabatlaridagi xalqaro huquq normalarining milliy qonunchiligimizda aks 
etgan bola huquqlarida kafolatlanishi alohida e‘tibrrga loyiqdir. Zotan, bularning 
barchasi O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 37-moddasida, Mehnat 
kodeksining 239-247-moddalarida, Oila kodeksining 67-moddasida, ―Bola 
huquqlarining kafolatlari to`g`risidagi Qonunning 20-moddasida, ―Ta‘lim 
to`g`risida‖gi 
va boshqa ijtimoiy-iqtisodiy sohalarga oid qonunlarda 
mustahqamlangan. SHuningdek, hukumatimiz tomonidan 2007 yil 15 yanvarda 
tasdiqlangan O`zbekistonda bolalar farovonligini ta‘minlash bo`yicha Harakat 
dasturida mehnat qonunchiligiga muvofiq, voyaga yetmaganlar manfaatlari 
hisobga olingan holda, yoshlar mehnat birjalarini ijtimoiy tarmoq sifatida tashkil 
etish, kasb ta‘limini olgan yoshlarni ishga joylashtirish va bandligini tezlashtirish, 
ishlayotgan o`smirlarning mehnat sharoitlari monitoringini takomillashtirish kabi 
vazifalar aniq, belgilangan. 
BMT Bosh Assambleyasining O`zbekiston vakillari ham ishtirok etgan 
sessiyalarida yillik Deklarasiya, ―Bolalar yashashi uchun yaroqli do`nyo‖ kabi 
hujjatlar qabul qilinib, bu hujjatlarda mazkur yo`nalishdagi O`zbekiston tajribasi 
hisobga olindi. SHu bilan birga, BMTBola huquqlari qo`mitasining 42-sessiyasida 
O`zbekistonning ikkinchi milliy ma‘ruzasi asosida qator ijobiy tavsiyalar ishlab 

---

chiqildi. Bu anjumanyaarda bolaning farovonligini va baxt-saodatini ta‘minlash 
bo`yicha umumiy harakatlar hamda yo`nalishlarning yangi rejalari global 
miqyosda belgilab berildi.
SHuni alohida qayd etish lozimki, YUNISEFning ijtimoiy monitoring va 
boshqa tadqiqotlarida O`zbekistonda bolalarning sog`lig`ini saqlash, ularni kasbga 
yo`naltirish unun sarflanayotgan davlat xarajatlari miqdori Markaziy Osiyo 
mamlakatlari orasida eng katta ekani, onalar va bolalar farovonligining ayrim 
ko`rsatkichlari bo`yicha esa Respublikamiz xalqaro forumlarning yaqin kelajak 
uchun ishlab chiqqan tavsiyalaridan ham oldinda borayotgani alohida
ta‘kidlangan. 
Darhaqiqat davlatimiz raxbari ta‘kidlaganidek, biz buyuk qelajagimizni 
avvalambor yosh oilalar, yosh avlod timsolida ko`ramiz. Bugun katta hayotga 
qadam qo`yayotgan navqiron o`g`il-qizlarimizning ochiq chehrasiga, aql-
zakovatiga, harakat va intilishlariga boqib, ularning yurtimizda hech kimdan kam 
bo`lmaydigan yangi hayot, yangi jamiyat qurishga qodir ekanligiga ishonchhosil 
qilamiz. Bu ishonchga nafaqat mehnat munosabatlaridagi halqaro huquq 
normalarining bola huquqlarida kafolatlanishi, balki bolalarning barcha huquq va 
manfaatlarini muhofaza qilish, ularning ta‘lim, sog`liqni saqlash va ijtimoiy 
ta‘minotga oid barcha huquqlari kafolatlab qo`yilgani asos bo`lib xizmat qiladi. 
O`ylaymizki, istiqbolda ham mamlakatimizda bu borada lib borilayotgan ishlar 
hayotda o`z ifodasini topaveradi.