111
Bu raqamlardardan ko'rinib turibdiki, tinch nafas olish va chiqarish paytida ko'krak
bo'shlig'i maksimumgacha kengaymaydi va bujmaymaydi. Zarur bo'lganda nafas
harakatlarining hajmi nafas chiqarish tomoniga xam, nafas olish tomoniga xam o'zgara
oladi, shu tufayli o'pkaga kiradigan xavo hajmi oshadi.
O'pkaning tiriklik sig'imi
. Maksimal nafas olingandan so'ng maxsus gazometr
(spirometr) ga mo'ndshtuk orqali
maksimal nafas chiqarilsa, o'nga nafas xavosi xam,
rezerv xavo xam, qo'shimcha xavo xam kiradi, ya'ni o'rtacha, 500+1500+1500=3500
ml xavo kiradi. Shu xavoning hammasi o'pkaning tiriklik sig'imini tashkil qiladi.
Yosh, jins, sog'liqka va
nafasni mashk qilishga qarab, tiriklik sig'imi turlicha bo'ladi.
O'pkaning tiriklik sig'imi yigitlarda 3,5-4,5 l; ayollarda shundan taxminan 1/3 kam 3-
3,5 l dir.
Qoldiq gavo.
Maksimal chuqur nafas chiqarilgandan so'ng o'pka hajmi xavodan
to'la qo'tilmaydi; unda qariyb 1000-1500 ml xavo qoladi, u qoldiq xavo deb ataladi.
O'pka xavosi xajmlarining nisbati ko'rsatilgan. Odatdagicha,
tinch nafas olish va
chiqarishda o'pkada doimo qoldiq xavo bilan rezerv xavo bo'ladi. Murda o'pkasidagi
xavoning ko'pchilik qismini ikki tomonlama ochiq pnevmotoraks yo'li bilan chiqarib
yuborish mumkin, cho'nki bunda o'pka to'qimasi butunlay bujmayadi. Ayni vaqtda
o'pkadan chiqqan xavo kollaps xavosi deb ataladi.
Ochiq pnevmotoraksdan keyin xam o'pkada minimal miqdorda xavo qolgani uchun,
katta yoshli odamning yoki nafas olgan gudakning qirqib olingan o'pkasi
suvda
chukmaydi. O'lik tug'ilgan (nafas olmagan) bolaning o'pkasi yozilmagani va ichida
xavosi bo'lmagani uchun suvga tashlansa, cho'kib ketadi.
Zararli bo'shliq
. Alveolalardan tashqari, xavo yo'llari (xiqildoq, traxeya,
bronxlar
va bronxiolalar) da xam xavo bor. Bu xavo gaz almashinuvida katnashmaydi. Shuning
uchun uni o'lik (yoki zararli) bo'shliq xavosi deb atashadi. Zararli bo'shliq hajmi o'ncha
katta bo'lmay, o'rta hisobda qariyb 140 ml ni tashkil qilsa xam. alveolyar xavo tarkibi
nafasdan chiqqan xavodan nega farq qilishini to'sho'nmoq uchun zararli bo'shliqdagi
xavo miqdorini hisobga olish lozim. Tinch nafas olishda 500 ml nafas xavosidan o'pka
Alveolalariga 500-140=360 ml kiradi. Tinch nafas olish va chiqarish vaqtida nafas
chiqarilgandan keyin Alveolalarda 100 ml qoldiq xavo bilan 1500 ml rezerv xavo,
ya'ni 2500 ml qolganligi uchun, har bir nafas olish
paytida alveolyar xavoning
hammasi emas, balki taxminan 1/7 qismi yangilanadi.
Xavo yo'llarining ahamiyati
.Xavo yo'llaridan o'tayotgan atmosfera xavosi
changdantozalanadi,iliydivanamlanadi. Burundan nafas olishda xavo changdan yaxshi
tozalanadi. Xavo anchagina tor buro'n yo'llaridan o'tayotganida uyurma harakatlar
vujudga keladi va changning yirik zarralari buro'n yo'llari, buro'n-xalqum va xikqldoq
shilliq
pardalariga urilib, ularni qoplab turuvchi shilimshiqka yopishib qoladi. Xavo
tozalanishining bu mexanizmi shu qadar samaraliki, diametri 4-6 mk dan oshmaydigan
chang zarralarigina ichki nafas yo'llariga o'ta oladi. Bronxlar bilan traxeyadagi kiprikli
epiteliy faoliyati xam chang zarralarinnngchiqibketishigayordamberadi.
Changning yirik zarralari traxeya bilan bronxlarga kirib qolganda refleks yo'li bilan
yo'tal to'tadi, buro'nga kirganda esa refleks yo'li bilan aksa to'tadi. Yo'tal va aksirish
nafasni
qiyinlashtiruvchi
yot
zarralar
va
shilimshiqdan
nafas
yo'llarini
tozalovchihimoyaviynafasreflekslaridir.
Bronxlar devorida, ayniqsa ularning mayda tarmoqlari –
bronxiolalarda ularning
teshigini toraytiruvchi xalkasimon muskullar bor. Oxirgi bronxiolalarning muskul
tolalari qisqarganda ularning teshigi shu qadar torayadiki, bronxiolalarga to'tushgan
Alveolalar nafasda katnasha olmaydi, cho'nki Alveolalarga xavo kirmay qo'yadi.
Bronxiolalarning silliq muskullari adashgan va simpatik nervlardan innervasiya oladi.
Adashgan nerv ta'sirlanganda bronxlarning
muskullari qisqaradi, teshiga torayadi,
simpatik nervlar ta'sirlanganda esa shu muskullar bo'shashadi va bronxlar kengayadi.
Nn.vagi ta'sirlanganda bronxlarning muskullari shu qadar qisqaradiki, nafas olish va
chiqarish qiyinlashib qoladi.
