62 Dosya: İstanbul’un Cumhuriyet Dönemi Modern Mimarlık Mirası

EĞİTİM
Bir Temsil, Tüketim ve Rekabet Mekânı 
Olarak Üniversite Yerleşkeleri 
Ahmet Tercan
B
B
ir üniversiteyi değerli yapan, gerekli kılan 
ölçütler nelerdir? Maddi olanakları, binala-
rı, kampüsünün yeri, bilgisayarlarının hızı veya 
mikroskoplarının sayısı olabilir mi? Muhteme-
len değil. Bir üniversiteyi değerli ve gerekli kı-
lan şey, toplumun o kuruma duyduğu güvendir 
(Haskel ve Westlake, 2017: 18); üniversite ile 
toplum arasında oluşan sözleşmeye duyulan gü-
ven; üniversitenin işini iyi ve doğru yapacağına, 
tarafsız, bağımsız bilim yapma ve öğrenme yeri 
olarak ilkelerini ve değerlerini koruyacağına du-
yulan güven…
Eflatun ve öğrencileri, Akademi’nin bah-
çesinde bir zeytin ağacının gölgesinde eğitim 
sürdürebiliyorlardı. Sonraki yüzyıllarda içerik 
değişti, ölçek büyüdü, yeni tanımlar oluştu ve 
eğitim için çok farklı bağlamlar söz konusu 
oldu.
Son dönemlerde çok eleştirilen, çok yıpra-
nan üniversiteler ve tüm eğitim sistemi, sadece 
ülkemizde değil, dünyada da büyük bir kriz için-
de… Toplumun güvenini bazı alanlarda büyük 
ölçüde kaybetmiş durumda… “Her kriz kendi 
çözümünü içinde barındırır, … çözüm, buluş-
larda değil, ulaşılabilir olan basit bilgiyi kullan-
mayı sağlayan mevcut koşullarda yatar” der, 
Hobsbawn (1998: 56). Üniversiteler için neyin 
önemli olduğu sorusuna nasıl bir cevap verile-
ceği, çözümü de büyük ölçüde tanımlayacaktır. 
Yine de artık hiçbir çözüm eski Yunanistan’daki 
kadar basit ve soylu olmayacak gibi.
Tarihsel süreç içinde, üniversite mekânları, 
öğrencilerle eğitmenlerin birlikte yaşayıp ça-
lışacakları kapalı bir fiziksel bağlam anlamın-
da, Sokrates’i ve ardıllarını yeterince kurumsal 
kabul etmeyeceksek, ilk olarak ortaçağ Avru-
pa’sında ortaya çıkmıştır (
Resim 1
).
Bu çerçevede, Bolonya, Paris ve Oxford 
üniversiteleri, ortaçağ feodal elitlerinin eğitim 
aldıkları önemli kurumlar oldular. Bu kurum-
larda eğitim büyük ölçüde ruhban sınıfı tarafın-
dan yürütüldüğü için, yerleşkelerin tasarımında, 
özellikle gotik ağırlıklı bir tür dini mimarinin 
biçim ve mekân yaklaşımları hâkim olmuştur 
(
Resim 2
).
Avrupa’daki ilk üniversite yerleşkelerinde da 
esas olarak, boyutları dikkatle ayarlanmış mer-
kezi avluların çevresinde düzenlenmiş bir dizi 
farklı özelliklerde yapılar topluluğu yer almakta-
dır. Üniversite alanındaki binaların, avlular çev-

---

102 
mimar•ist 2018/2
Resim 3. Cambridge 
Üniversitesi, İngiltere, 
1284.
Resim 4. Virginia 
Üniversitesi, 
Charlottesville, Virginia, 
ABD.
EĞİTİM
resinde oluşturdukları kendi içine dönük, kapalı 
mekânsal yapılanması Bolonya Üniversitesi’n-
den itibaren belirleyicidir. Avlular ve yapı dizi-
lerini tanımlayan merkezi ve aksiyal düzenleme, 
eğitim sürecinde gençlerin neden olabileceği 
her tür aşırılığa ve ölçüsüzlüğe karşı etkin bir 
denetim olanağı sağladığı için özellikle benim-
senmiştir (
Resim 3
) (Furedi, 2016: 22)
Batı Avrupa’da, görece küçük bir nüveden 
başlayarak gelişen üniversite oluşumları zaman 
içinde kurumsallaşarak belirgin bir kimliğe ve 
statüye erişmiştir. Zaman içinde ortaya çıkan 
ve eğitimin içeriği ile bütünleşen “özelleşmiş 
mekânsal yapılanma”, iletişim/medya alanında-
ki gelişmelere de paralel olarak önem kazanmış-
tır. Böylece üniversite yerleşkeleri kurum kimliği 
ve değerlerini doğrudan temsil eden en önem-
li unsur haline gelmiştir. Üniversite alanındaki 
farklı binaların avlular çevresinde oluşturdukları 
kendi içine dönük, kapalı mekânsal yapılanma-
sı nerdeyse günümüzdeki anlamıyla “üniversite 
kampüsü/yerleşkesi” olarak tanımlanabilir.
Avrupa üniversitelerindeki “yapılanma” 
XVII. ve XIX. yy’larda, yeni kurulan Amerika 
Birleşik Devletleri’ne aktarılmış ve burada ge-
niş bir uygulama alanı bulmuştur. Amerika’da 
bir tür dönüşüm geçirerek farklı bir anlam ve 
işlev kazanan üniversite ve üniversite yerleşke-
si kavramı, Batı’nın erken dönem kültürel po-
litikalarının önemli bir parçası olarak yeniden 
üretilmiştir. Avrupa yüksek eğitim yapılanması 
esas alınarak oluşturulan “üniversite kampüs-
leri”, Batı’nın bugün de etkin olan hâkim ide-
olojisinin sahip olduğu ekonomik/toplumsal 
statünün temsili ve meşrulaştırılması işlevini de 
büyük ölçüde içselleştirilmiştir.
Yüksek eğitimde, bir anlamda, öncülüğü 
Avrupa’dan devralan Amerika Birleşik Devlet-
leri’nde belli özellikleri ile öne çıkan en önem-
li üniversite kampüsü Virginia’dadır. Virginia 
Üniversitesi, günümüzde de geçerli olan kam-
püs kavramının öncü modelinin uygulaması ol-
ması açısından özel bir öneme sahiptir. Üniver-
sitenin kuruluş hikâyesi, sıra dışı sayılabilir. 
Virginia Üniversitesini Thomas Jefferson 
1819’da kurmuştur. ABD’nin üçüncü başkanı 
olan Thomas Jefferson, mimarlık alanında her-
hangi bir formel eğitim almamasına karşın, mi-
mariye karşı büyük bir ilgi ve sevgi duyar, Avru-
pa’da binaların tasarımları ve strüktürleri üzerine 
kapsamlı araştırmalar, çalışmalar yapar, önemli 
Avrupalı mimarlarla ilgili yoğun okumalarla 
kendi kendini eğitir. Ülkesine döndükten sonra 
büyük bir tutku ile inandığı ideal Amerikan top-
lumu için örnek bir eğitim köyü yapma fikrini 
hayata geçirmeye karar verir ve Virginia Üniver-
sitesini kurar. Üniversite bugün yalnızca mimari-
siyle değil, eğitim kalitesi ile de küresel ölçekte en 
başarılı kurumlardan biridir (
Resim 4
).
1801-1809 yılları arasında ABD Başkanlığı 
görevini yürüten Jefferson’ın mezar taşında va-
siyetine uygun olarak sadece şu kısa metin yer 
alır: “Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi’nin yazarı 
ve Virginia Üniversitesi’nin kurucusu.”
Jefferson, mimarlığın toplumsal ülküler için 
en belirleyici güç olduğuna inanmıştır: Bina, 
asla sadece taş ve tuğladan bir yapı değildir. Mi-
marlık, toplumsal ideolojinin bir temsili, inşaat 

---

mimar•ist 2018/2
103
Resim 5. Harvard 
Üniversitesi, 
Massachusetts, ABD, 
1636.
Resim 6. Virginia 
Üniversitesi, büyük avlu ve 
rotunda.
EĞİTİM
ise bir devletin ve toplumun yeniden kurulması, 
inşa edilmesidir. Toplumun yaşam tarzı ancak 
mimarlık ile var olur, kültürel, siyasal ve estetik 
olarak kurumsallaşabilir.
Jefferson’ın ideal toplum modelini temsil 
etmek için bir üniversite yerleşkesi yapmayı se-
çerek, mimarlıkla toplum mühendisliği arasında 
kurduğu ilişki, son derece bilinçli ve belirleyici-
dir. Dolayısı ile sorun, “en iyi yükseköğretim” 
için ideal fiziksel koşulların oluşturulduğu bir 
mimarlık yaratmak değildir sadece; söz konu-
su mimarlık esas itibarı ile devletin ideolojisini 
meşrulaştıracak ve buna bağlı toplumsal ilişkileri 
yeniden üretecek en önemli araçlardan biri olan 
eğitim için ideal olmak durumundadır. Virginia 
Üniversitesi Yerleşkesi, devlet ideolojisinin eği-
tim mekânları üzerinden temsil edilmesi ve ku-
rumsallaşması olarak okunabilir.
Nitekim Charlottesville’de kurulan Virginia 
Üniversitesi, öncelikle, yerleşkesi/kampüsü ile 
büyük bir etki yaratarak, ülke genelinde eğit-
sel ve kültürel idealleri temsil eden fiziksel bir 
modele dönüşür. Öğrencilerin ve öğretim üye-
lerinin bir arada yaşadığı, öğrenme ile yaşama 
mekânlarının iç içe birlikte var olduğu, özgür, 
demokratik, eşitlikçi ve çoğulcu bir toplumsal 
yapıyı öngören akademik köy konsepti, XIX. 
yüzyılın başında öncü bir hamledir ve geniş ta-
banlı bir uzlaşma ile kabul görür.
Charlottesville’de Avrupa ile kurulmuş yö-
netsel ve kültürel bağların sürekliliğini temsil 
eden gotik mimari yerine eski Yunan ve Ro-
ma’ya referans veren bir mimari dil kullanılmış 
ve yerel yaşam biçimine, günlük rutinlerine kar-
şılık gelecek mimari çözümleri üretmek önem-
senmiştir. XVII. yüzyılda şekillenmeye başlayan 
Harvard Üniversitesi Kampüsüne (
Resim 5
) 
karşın, Virginia Üniversite Yerleşkesinin tarihsel 
süreç içindeki işlevi ve kullanıcıları ile mekânsal 
temsil üzerinden kurduğu ilişki önemlidir.
Charlottesville’de yer alan Virginia Üniver-
sitesi Yerleşkesi gerçekten “etkileyici” bir yer-
dir. Bu özelliği ile üniversite kampüslerinin çok 
önemli bir niteliğini büyük bir yetkinlikle temsil 
eder:
Yeşil, sarı ve kızılın bütün tonları içinde, asır-
lık ağaçlarla çevrelenmiş, geniş çayırlık alanlar, 
ağaçların hemen gerisinde, alanın sonuna kadar, 
adeta göz alabildiğine devam eden beyaz kolo-
natlı, tek katlı bina dizisi, tam karşıda daha bü-
yük ve yüksek mermer kolonlar üzerinde üçgen 
alınlığı, geniş merdivenleriyle tuğladan yapılmış 
Roma stili dairesel bir yapı; Rotunda… Rotun-
da’nın iki yanında yine arkadlarla devam eden 
mekân dizisi, alanın çevresinde, her biri merkezi 
aksa uygun olarak konumlanmış, farklı büyük-
lüklerde, iki veya üç katlı, benzer mimaride bi-
nalar, açık hava tiyatrosu, arkadlı sahne, yürüyüş 
yolları, geniş, birbirine eklenen davetkâr avlular, 
yeşil alanlar… (
Resim 6
)
Bir üniversite öğrenci adayı için nerdeyse 
karşı konulmaz derecede vaat edici bir eğitim 
mekânı… “Düşünceli” bir mimar için ise geri-
lim yaratabilecek ölçüde karma, estetize edilmiş 
bir kolaj...
Öte yandan hakkını teslim etmek gerekir ki 
Virginia Üniversitesi Kampüsü, öncüllerinden 
farklı olarak, Batı dünyasının evrensel değerleri 
ile yerellik arasındaki dengeyi ilk defa mimarlık 
üzerinden kurmayı denemiştir. Yerleşke, bu den-
geyi kurarak, öngörülen eğitim anlayışını, yerel 
topluma ve kültüre yabancılaşmadan temsil et-
meyi amaçlar; klasik disiplinlere bağlı, gelişmeci, 
geniş tabanlı, seçmeci, erişilebilir, ama bir yandan 
da kabul etmek gerekir ki son derece merkeziyet-
çi ve elit sınıfa yönelik bir eğitim anlayışı…
Özellikle dünya savaşlarından sonra üniversi-
te kampüsleri bu yeni tanımlama ile “gelişmek-
te olan” ülkelerde Batı adına etkin bir kültürel 
temsil alanına sahip olmuştur. Bu süreç içinde 

---

104 
mimar•ist 2018/2
Resim 7. Bangalor 
Üniversitesi, 
Hindistan,1948.
Resim 8. İstanbul 
Üniversitesi Kampüsü, 
kentsel dolu ilişkisi,1933.
EĞİTİM
üniversite kampüsleri mimari aktarmacılık yo-
luyla eğitsel, kültürel ve siyasal dönüşümün 
araçsallaştırılmasını ve etkin biçimde temsilini 
sağlamıştır (
Resim 7
).
Her şeye rağmen, farklı coğrafyalarda aynı 
aktarmacılık pratiği ile üniversite yerleşmelerinin 
oluşturulması belli bir tarihsel/kültürel kopuklu-
ğu ortaya çıkarmıştır. Söz konusu ülkelerde çevre 
verileri ve yerel koşullar büyük ölçüde devrede 
değildir. Örneğin mevcut binaların değerlendi-
rilmesi, kimi tarihi/eski yapıların yeniden işlev-
lendirilmesi, kentsel doku ile etkileşim halinde 
bir fiziksel çevre oluşturmak düşüncesi, olumsuz 
kalıcı etkilere ve belli belirsiz toplumsal/kişisel 
dirence rağmen çoğu kez mümkün olamamıştır.
Benzer biçimde, ülkemizde eğitim yapıları 
alanındaki pratik, Osmanlı modernleşmesinden 
itibaren bu coğrafyada hâkim olan siyasi ve kül-
türel eğilimleri yansıtmaktadır. Erken dönem 
üniversite yapıları, idealist bir iyimserlikle ko-
tarılmış, son derece nitelikli ve çağını yakalayan 
örneklerdir (