62 Dosya: İstanbul’un Cumhuriyet Dönemi Modern Mimarlık Mirası

1980 Sonrası İstanbul’un Planlamasında 
Bölgesel Girişimler
1980 İstanbul Metropoliten Planı 
1980’lerde Türkiye özel sektör öncülüğünde 
liberal bir politika benimsedi ve ithal ikameye 
dayalı ekonomik yapıyı geride bıraktı (Tekeli, 
2011). 1980’lerde Sovyetler Birliği’nin yıkılma-
sı ve Türkiye’nin 1995’te Avrupa Gümrük Birli-
ği’ne girmesi Avrupa Birliği ve Türkiye arasında 
gümrüksüz ihracatı artırdı. Bu bağlamda İstan-
bul ve kentsel bölgesi Balkanlar ve Karade-
niz’deki tarihi hinterlandını yeniden aktive ede-
bildi ve global ticaret ağlarına entegre oldu 
(2011). Liberal politikaların tetiklediği desant-
ralizasyon ise İstanbul’u bir finansal merkez 
haline getirdi, şehrin içindeki ve çevresindeki 
kentsel peyzajı değiştirdi (Tekeli, 2013).
Bu gelişmelerle birlikte 1980’ler aynı 
zamanda kentsel yönetim bakımından da önem-
li bir yeniden yapılanmaya tanık oldu. 1980 dar-
besinden sonra 1984 yılında 3030 sayılı Büyük-
şehir Belediyelerinin Yönetimi Hakkında Kanun 
ve 1985’te yürürlüğe giren 3194 sayılı İmar 
Kanunu planlama haklarının yerel yönetimlere 
transferini kolaylaştırdı (Eraydın, 2011: 826). 
Ancak 1990’lardaki gelişmeler “1980’lerdeki 
faydacı çözümlerin global piyasalarda değişen 
koşulları karşılamakta yetersiz kaldığını” göster-
di ve 2000’lerde yeni kanunlar yayımlandı 
(Eraydın, 2011: 826).
1980 dönemi sonrası İstanbul’un planlama-
sının bölgesel ölçekte ele alan önemli girişimler-
den ilki “Marmara Bölgesi Gelişme Şeması ve 
Kentleşme Politikaları” ve “İstanbul Metropoli-
ten Alan Kent Bütünü” çalışmalarının birleşti-
rilmesi ile elde edilen, 29 Temmuz 1980’de 
onanan 1/50.000 ölçekli İstanbul Metropoli-
ten Alan Nâzım Planı’dır (Suher, 1994). Plan 
Marmara Denizi’nin kuzey sınırı boyunca ve 
doğu-batı ekseninde lineer bir kentsel gelişme 
öngörmüştür (Suher, 1994; İMP 3.a, 2009).
1980 sonrası ikinci önemli bir girişim ise 
1995 onay tarihli 1/50.000 ölçekli İstanbul 
Metropoliten Alanı Nâzım Planı’dır. Bu planda 
Marmara ve Trakya bölgesi “metropoliten 
bölge”, Tekirdağ il sınırından İzmit il sınırına 
kadar uzanan bölge ise “metropoliten alan” 
Figür 3. Doğu Marmara Ön 
Planı: Bölge Arazi 
Kullanışı.

---

mimar•ist 2018/2
97
KENT
olarak ele alınmıştır. Bu çerçevede, “İstanbul 
Metropoliten Alan Alt Bölge Nâzım Planı” 
batıda İstanbul il sınırı, doğuda ise Gebze ilçesi 
sınırını da içine alacak şekilde gerçekleştirilmiş-
tir (İMP 3.2, 2009).
2002’de AKP’nin iktidara gelmesinin ardın-
dan İstanbul’un bölgesel ölçekte kentsel gelişi-
mini etkileyen yeni kanunlar devreye girdi. 
2004’te yürürlüğe giren 5216 sayılı kanun kap-
samında Kocaeli ve İstanbul’un büyükşehir 
belediye alanları il sınırlarına kadar uzatıldı. Bu 
gelişme İstanbul’un doğu sınırından itibaren 
başlayan kentsel yığışmanın karar alıcılar tarafın-
dan tanındığını gösterir. Ayrıca İstanbul Büyük-
şehir Belediye Başkanlığı ve Çevre ve Orman 
Bakanlığı arasında yapılan bir protokol kapsa-
mında İstanbul Büyükşehir Belediyesi tarafın-
dan gerçekleştirilmesi kararlaştırılan 1/100.000 
ölçekli İstanbul Çevre Düzeni Planı da 5216 
sayılı kanunun önemli sonuçlarından biridir 
(İMP 1.2, 2009). Yine bu kanun doğrultusun-
da 2005 yılında İstanbul Metropoliten Planla-
ma ve Kentsel Tasarım Merkezi (İMP) dönemin 
belediye başkanı Kadir Topbaş tarafından kurul-
du ve 1/100.000 ölçekli İstanbul Çevre Düze-
ni Planı üzerine çalışmaya başladı (İMP, 2006) 
(
Figür 4
). 1/100.000 Plan İstanbul’un, Bursa, 
Tekirdağ, Kocaeli, Kırklareli ve Yalova ile bera-
ber bir gelişen bir kentsel bölgeye dönüştüğünü 
vurgular (İMP, 3.2b, 204). Planda Marmara 
Bölgesi, Trakya, Kuzey Marmara, Güneybatı 
Marmara ve Güneydoğu Marmara olmak üzere 
dört alt bölge halinde incelenmiş ve bu alt böl-
gelerin yapısal ve işlevsel karakteristikleri, sanayi 
peyzajları, ulaşım bağlantıları (özellikle deniz 
taşımacılığı, liman bağlantıları ve lojistik sektö-
rünün gelişimi) ve gelişme aksları üzerinde 
durulmuştur (İMP 1.2, 2009; İMP 5.2, 2009). 
Plan İstanbul’un bu çok kutuplu bölgesel olu-
şum ile kurduğu sosyoekonomik ilişkilerin öne-
mini vurgular (İMP 5.2, 2009).
1/100.000 ölçekli Çevre Düzeni Planı aynı 
zamanda İstanbul ve çevresinin ekolojik duru-
muna ve doğal eşiklerine karşı da bir duyarlılık 
sergilemiş (İMP 3.2, 2009; İMP 5.2, 2009), 
İstanbul’un kuzeyinde yer alan orman alanlarını 
mutlak korunması gereken doğal kaynaklar 
kategorisinde nitelendirip İstanbul’un doğu ve 
batı yönünde büyümesi gerektiğini savunmuş-
tur (İMP 5.2, 2009). Ne var ki Nisan 2011’de 
duyurulan Kanal İstanbul, Yavuz Sultan Selim 
Köprüsü (üçüncü Boğaz köprüsü) ve Kuzey 
Çevre Yolu gibi müdahaleleri içeren “Kuzey 
Projeleri”nin önemli bir bölümü İMP Planı’nda 
“Ekolojik Koridor” olarak tanımlanan bölge 
içerisinde yer almıştır (
Figür 5
). Başka bir deyiş-
le Kuzey Projeleri İstanbul’un kuzeyinde yapı-
laşmayı teşvik ederek İMP’nin doğu-batı ekse-
ninde büyüme önerisini geçersiz kılmıştır.
İstanbul Kalkınma Ajansı 
Devlet Planlama Teşkilatı’nın 2006 yılında 
5449 sayılı kanun ile Türkiye’deki 26 İstatistik 
Bölge Birimi (