Matnshunoslikning vazifasini juda qisqa ifodalagan
boʻlsak-da, uning amalga oshirilishi juda katta mehnatni,
chuqur bilim va tajribani talab qiladi. Ma’lumki, xalqimiz
boshidan necha-necha istiloyu qatagʻonlar kechganiga qaramay,
ajdodlarimizdan bizga boy adabiy meros qolgan: minglab
jildlardan iborat qoʻlyozmalar xazinasiga egamiz. Biroq bu
qoʻlyozmalarning aksariyati hali oʻrganilgan emas, roʻyxatga
olib qoʻyilgani boʻyi oʻz tadqiqotchilarini kutadi. Shuning oʻzi
ham matnshunoslikning ogʻir, ilmning “qora mehnati”
ekanligini, uni rivojlantirish ham ilmiy, ham ma’naviy-ma’rifiy
jihatlardan zarurligini koʻrsatadi.
Adabiy matnni oʻrganayotgan matnshunos oldida turli-tuman
ilmiy muammolar koʻndalang boʻladi. Deylik, matnshunos muallifi
noma’lum asar (matn)ga duch keldi. Bu holda u matn muallifini,
yoshini (yozilgan, koʻchirilgan vaqti) aniqlashi zarur boʻladi. Buning
uchun esa u, tabiiyki, adabiyot tarixi, til tarixi, manbashunoslik,
uslubshunoslik kabi sohalardan yaxshi xabardor boʻlishi va ularga
tayangan holda matnni tadqiq etishi lozim boʻladi. Yoki
matnshunoslikning boshqa bir vazifasi – asarning ilmiy-tanqidiy
nashrini tayyorlashni olaylik. Masalan, Alisher Navoiy asarlarining
turli davrlarda, turli kotiblar tomonidan koʻchirilgan qoʻlyozmalari
mavjud. Matnshunos qarshisida ularni qiyosiy oʻrganish, birining
kamchiliklarini boshqalari bilan toʻldirish va shu asosda eng
mukammal – ilmiy-tanqidiy matnni tayyorlash vazifasi turadi.
Tayyor boʻlgan ilmiy-tanqidiy matnni nashr ettirish uchun
matnshunos uni izohlar, sharhlar, lugʻatlar bilan ta’minlashi kerak.
Unutmangki, biz foydalanadigan “Mukammal asarlar” ortidagi har
8
bir izoh, har bir sharh yoki lugʻat birligi juda katta mehnat orqasida
dunyoga keladi. Zero, matnda uchragan soʻz ma’nosini topish,
undagi biror shaxs, joy nomi va sh.k.larga izoh berish uchun
matnshunos juda koʻp izlanishi, koʻplab manbalarni koʻrib, oʻrganib
chiqishi zarur boʻladi. Yuqoridagicha mustaqil tadqiqotlardan
tashqari, matnshunoslik adabiyotshunoslikning ayrim muammolarini
hal qilishda muhim yordamchi soha, tadqiqot usuli boʻlib ham
xizmat qiladi. Masalan, uning tadqiq usullaridan, tajribalaridan
yozuvchi ijodiy laboratoriyasini, muayyan asarning ijodiy tarixini
oʻrganish yoʻlidagi izlanishlarda keng foydalaniladi.
Matnshunoslik sohasi filologiya fanining asosiy va muhim
tarmoqlaridan biri boʻlib, yozma yodgorliklarning asl matnini tiklash
hamda ularni nashr ettirishning nazariy va amaliy jihatlari bilan
shugʻullanadi. Matnshunoslikning asosiy vazifasi qoʻlyozma yoki
toshbosma nusxadagi muayyan asarning matnini muallif qalamidan
chiqqan asl holatini tiklash va nashr ettirishdir.
Izohli lugʻatda “matnshunoslik” istilohiga shunday ta’rif beriladi:
“Matnshunoslik – adabiyot va folklorga oid qoʻlyozma asarlarni,
tarixiy hujjatlarni, ularning haqiqiy, asl matnlarini aniqlash va
tanqidiy oʻrganish, sharhlab e’lon qilish maqsadida ular ustida
tadqiqotlar
olib
boruvchi
yordamchi-filologik
fan
sohasi;
tekstologiya”.
Oʻzbek tilida bu istiloh arabcha “matn” lugʻaviy ma’nosi –
mustahkam, pishiq, qattiq degani boʻlib, qoʻshma soʻzning ikkinchi
qismi “shunos” (“tanimoq”, “bilmoq” ma’nolarini ifodalovchi
forscha “shenoxtan” fe’lidan olingan) va turkiy “-lik” ot yasovchi
qoʻshimcha tarkibidan yasalgan.
Rus filologiyasida “matnshunoslik” soʻzi bilan birdek “matn
tanqidi” soʻz birikmasi ham qoʻllangan. Yevropada hozir ham
matnshunoslik “Textkritik”, ya’ni “matn tanqidi” deb yuritiladi. Bu
oʻrinda “tanqid” soʻzining qoʻllanishiga e’tibor qaratish lozim.
“Matn tanqidi” jumlasi orqali matnni manbashunoslik va
matnshunoslik yoʻnalishida qiyosiy-tarixiy oʻrganish nazarda
tutiladi
.
XX asr boshlarida Turkistonda ham matnni tanqidiy oʻrganishga
munosabat shakllana bordi. Turli matbaa yoki kutubxonalarning
tashkil etilishi muayyan ma’noda matnshunoslik tarixini yangicha
yoʻnalishda oʻrganishga sabab boʻldi. 1920-yili martda Turkiston
9
MIK Turkiston davlat nashriyoti ta’sis etish haqida qaror qabul
qilinadi. Bu Oʻrta Osiyodagi ilk kitob nashriyoti boʻlib, unga
oʻlkadagi barcha nashr ishlarini birlashtirish, qogʻoz taqsimoti va
bosmaxona jihozlarini nazorat etib, rahbarlik qilish ishlari yuklandi.
B.V.Tomashevskiyning e’tiroficha matnshunoslik maxsus fan
emas; aniqrogʻi, fanga zarur ma’lumotlarni qoʻlga kiritadigan
qandaydir ilmiy vositadir. Lekin matnshunoslik material bilan
bevosita bogʻliq boshqa ilmiy metodlardek, faqat nazariy emas, balki
amaliy maqsadni ham koʻzlaydi. Bu – amaliy fan, koʻproq amaliy
filologiyada namoyon boʻladigan alohida tur.
Matnshunoslikning
nazariy
asoslari
va
metodikasini
umumlashtirgan D.S.Lixachev ushbu masalada quyidagicha fikr
bildiradi: “Matnshunoslik – bu fandir, uning mustaqil oʻrganish
predmeti asarning matni tarixidir. Agar “yordamchi fan” istilohiga
eski deb qaralmasa, u holda bu sohani yordamchi filologik fan deb
yuritish mumkin boʻladi”.
“Matnshunoslik” istilohining fanda qachondan qoʻllana
boshlangani borasida rus paleografiyasi tarixi va zamonaviy
matnshunoslik ishlari, xususan, XVIII – XX asrlarda amalga
oshirilgan nashrlarni oʻrgangan S.A.Reyser shularni yozadi:
“Tekstologiya soʻzi nisbatan yaqinda paydo boʻlgan. Bu soʻz 1930-
yillar oʻrtalarida birinchi marta B.V.Tomashevskiy tomonidan 1926–
1927-oʻquv yili Leningrad san’at tarixi instituti kurslarida
qoʻllangan. 1957–1967-yillar oraligʻida birin-ketin SSSR Fanlar
akademiyasining
Jahon
adabiyoti
institutida
“Tekstologiya
masalalari” nomi bilan toʻrt toʻplam: “Tekstologiya asoslari”, “X–
XVII asrlar rus adabiyoti materiallarida tekstologiya”, “Tekstologiya.
Qisqacha ocherk” kabi ahamiyatli kitoblar bosiladi. “Tekstologiya”
garchi yangi istiloh hisoblansa-da, lekin tushunchaning oʻzi
qadimiydir.
Adabiy
tanqid,
matn
tanqidi,
arxeografiya,
germenevtika,
ekzegetika
soʻzlari
tarix,
qadimgi
adabiyot,
manbashunoslik kabi fanning turli tarmoqlarida qoʻllansa ham aslida
bitta tushunchani anglatadi”
1
.
Bu haqda mashhur rus tekstologi B.V.Tomashevskiyning
yozganlari quyidagicha edi: “...zamonaviy filologiyada matn tanqidi
1
С. А. Рейсер. Палеография и текстология нового времени. – М.
:
Просвещение
,
1970. – Б.85.
10
boʻyicha ba’zi usullar sistemasi ishlab chiqildi. Ulardan bir qismi
qadimiy yodgorliklarni oʻrganish tajribasidan koʻchirildi, bir qismi
yangi materialning oʻziga xosligi bilan belgilanadi. Bu filologik
usullar sistemasini “matnshunoslik” soʻzi bilan belgilash qabul
qilindi”
2
.
Oʻtgan asr 20-yillaridan ilmiylik bosh mezon boʻlgan oʻzbek
adabiyotshunosligi alohida soha sifatida shakllana boshladi.
Adabiyot tarixi tadqiqotchilari muntazam ravishda klassiklarimiz
hayoti, ijodiga bagʻishlangan maqolalar eʻlon qilish bilan birga
ularning asarlarini chop ettirish, ommalashtirishga ham jiddiy
kirishdilar. Olib borilgan amaliy ishlar bevosita matnshunoslikning
ilmiy shakllanishiga olib keldi.
A.S.Reyser ta’kidlaganidek, bir qancha yordamchi sohalar –
editsiya, arxeografiya, germenevtika, ekzegetika kabilar bilan bogʻliq
holda matn tadqiq etiladi.
Xususan,
editsiya
– hujjatli va mumtoz matnlarning ilmiy
nashrini amalga oshirishdir.
Matnshunoslik nashr ishlarining olib borilishi bilan rivoj topdi.
Oʻzbek matnshunosligining shakllanishi, rivojlanish usullari va
metodlari mumtoz adabiyot namunalari nashr etilishi bilan bogʻliq.
Arxeografiya
yozma manbalarni qidirib topish, ilk tavsifga olish,
ilmiy muomalaga kiritishni nazarda tutadi. Kutubxona, turli
fondlardagi qoʻlyozmalarning turkumlashtirilgan tavsifi, arxeografik
qiyosiy tahlili manba matnini tuzishda muhim hisoblanadi. Bunday
ishlar natijalari matn ustida ishlashning ravon borishini ta’minlaydi.
Germenevtika
qadimgi yozma matnlar mazmunini izohlash bilan
shugʻullanadi, matnshunoslik uchun germenevtika asarning qadimda
tutgan oʻrni, asar umumiy mazmuni kabi ma’lumotlarni beradi.
Ekzegetika
esa diniy matnlarni filologik jihatdan tahlil etishda
matnshunoslik ishlari bilan bevosita bogʻlanadi.
Matnshunoslik, eng avvalo, ikki asosiy qismga boʻlinadi: amaliy
va nazariy matnshunoslik. Nazariy matnshunoslik – sohaning
umumiy masalalari, matnshunoslik tarixi, matn tuzish tadqiqot
usullari hamda asosiy tamoyillari kabi masalalarning jamlanmasidir.
2
Б. В. Томашевский. Писатель и книга. Очерк текстологии. Издание второе. – М.
:
Искусство
,
1959. – Б. 30.
11
Hozirgi kunda matnshunoslik nazariy yoʻnalishini ham rivojlantirish
asosiy masalalardan biri boʻlib qolmoqda.
Amaliy matnshunoslik – muayyan asarning muallif qalamiga
yaqin eng asl matnini tuzish, sharhlar bilan nashrga tayyorlashni
bajaradi. Umuman, matnshunoslikning nazariy va amaliy ishlaridan
maqsad, asarning muallif nusxasiga eng yaqin matnini yaratishdan
iborat.
Matnshunoslik fan yoki soha ekanligini aniqlashda turli xil
qarashlar mavjudligi kuzatiladi. Ba’zi olimlar matnshunoslik
filologiyaning yordamchi tarmogʻi deb hisoblasalar, boshqalari
matnshunoslikni mustaqil fan sifatida e’tirof etishadi. Matnshunoslik
fan yoki soha ekanligini aniqlash matnshunoslikning tarixi, amaliy
va nazariy yoʻnalishlari rivojlanishi, shu kungacha erishgan
natijalari va kelajagiga boʻlgan ilmiy doiraning mulohaza yoki
fikrlarini ham koʻrsatadi.
S.A.Reyserning bu xususda xulosasi shunday: “Astronomiya
dengizda sayohat qiluvchilarning amaliy qoʻllanmasidan, geometriya
yer oʻlchash amaliyotidan fanga aylandi. Xuddi shunday –
matnshunoslik ham koʻz oʻngimizda nashriyot xodimlari amaliy
ishlaridan oʻz tadqiqot predmetiga ega boʻlgan filologiyaning
maxsus fani sifatida shakllanib bormoqda”
3
.
Oʻz tadqiqotlarini asosan qoʻlyozmalar bilan bogʻliq holda olib
borgan
adabiyotshunos
A.Hayitmetov
matnshunoslikni
“adabiyotshunoslikning uzviy qismlaridan biri” deb yozadi.
4
A.Habibullayev esa matnshunoslikni “filologiya fanining adabiy,
tarixiy, ilmiy asarlar hamda tarixiy hujjatlar matnini ilmiy-tanqidiy
oʻrganish va nashr qilish bilan shugʻullanuvchi sohasidir”
5
, – deb
hisoblaydi.
Adabiy manbalar ustidagi tadqiqotlarda matnshunoslikning
nazariy asoslari ham boʻlishi kerakligini qayd etarkan, N.Shodmonov
matnshunoslik masalalariga e’tibor qaratadi va matnshunoslik butun
3
Рейсер С. А. Палеография и текстология нового времени. – М.
:
Просвещение
,
1970.
– Б.98.
4
Қаранг
:
Ҳайитметов А. Матншунослик муаммолари//Шарқ юлдузи
,
1982
,
№ 3. –
Б.167.
5
Ҳабибуллаев А. Адабий манбашунослик ва матншунослик. – Тошкент
:
Тошкент
Давлат Шарқшунослик институти
,
2000. – Б. 86.
12
dunyoda, jumladan, Oʻzbekistonda ham alohida mustaqil fan sifatida
e’tirof qilinganligini ta’kidlaydi.
6
Bunday turli xulosalarning yuzaga kelishiga sabab
soha,
dissiplina, fan
soʻzlarining asosiy ma’nosiga e’tibor bermaslik yoki
aralashtirib qoʻllashdan kelib chiqadi. Rus olimlari koʻproq
matnshunoslikni “filologik dissiplina” deb yuritishlari kuzatiladi.
Aslida
dissiplina
soʻzi lotincha
“oʻqish, tarbiya, maktab”
ma’nolarini berib, faoliyatning bir qismi, qaysidir fanning mustaqil
sohasi hisoblanadi.
Umuman olganda, matnshunoslikning fan yoki sohaga oid
boʻlishi haqida aniq xulosaga kelishning oʻzi munozaralidir.
Ravshanki, matnshunoslik XIX asr oʻrtalarigacha toʻliq soha yoki
fan sifatida shakllanmagan, u XX asr boshlariga qadar adabiy, tarixiy
asarlar nashrida zaruriy boʻlib, vazifasi ham asosan amaliyot talablari
bilan cheklangan. Matnshunoslik keyingi davrlarda nazariy
ishlanmasi, metodikasi va vazifalarining aniq belgilanishiga erishdi.
Bu kabi ilmiy-tadqiq natijalari uning inson bilim tizimida fan sifatida
tavsiflanishiga olib keldi. Lekin matnshunoslikni filologiyaning
tarixiy-adabiy dissiplinasi yoki maxsus sohasi deb ta’riflash koʻproq
uning imkoniyatlarini aniq va toʻla namoyon etadi. Matnshunoslikka
fan deb yondashilganda esa, boshqa sohalar bilan bogʻliq aralashuvi
yuzaga keladi va matnshunoslikning oʻziga xos xususiyatlari yaqqol
koʻrinmaydi.
D.S.Lixachev
ta’kidlaganidek,
matnshunoslik
filologiyaning sohasi boʻlib qoladi, hatto tarixiy manbalar matnini
oʻrgangan holda ham tarix fanining bir tarmogʻi sifatida talqin
etilishiga yoʻl qoʻyib boʻlmaydi.
7
Yana bir jihati, mustaqil boʻlgan
holda matnshunoslik adabiyot tarixi, adabiyot nazariyasi bilan uzviy
bogʻlanadi va ular aslida matnshunoslik bazasini tashkil etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |