Anatomiya odam tanasining shakli, tuzilishi, uning funktsiyalarini va

                            Suyaklarning rivojlanishi  
Odam skeleti embrionning dastlabki davrlarida yosh biriktiruvchi to’qimadan 
tuzilgan  bo’lib,  u  asta-sekin  suyakka  aylana  boradi.  Embrion  2  oyligida  suyak 
diafizida suyakka aylanish nuqtalari hosil bo’la boshlaydi. Bola tug’ilgandan keyin 
ikkilamchi  suyakka  aylanish  nuqtalari  yuzaga  keladi.  Shundan  so’ng  suyakka 
aylanish jarayoni tezlashadi. Bolalar suyagi o’lchami, proportsiyasi va tarkibi bilan 
kattalar  suyagidan  farq  qiladi.  Suyaklar  2  xil  rivojlanadi.  Agar  suyakka  aylanish 
nuqtalari  mezenxima  to’qimasidan  hosil  bo’lib,  undan  to’g’ri  suyak  rivojlansa,
 
birlamchi suyakka aylanish
 deyiladi. Masalan, miya qutisining ba`zi bir suyaklari 

---

30 
 
 
ana  shunday  rivojlanadi.  Ba`zi  suyaklar  tog’ay  xujayralaridan  rivojlanadi,  bunga
 
ikkilamchi  suyakka  aylanish
  deyiladi.  Masalan,  uzun  naysimon  suyaklar  diafizi 
tog’aydagi  hujayralaridan  rivojlana  boshlaydi  va  suyak  osteoblast  xujayralari 
xisobiga  o’sib  boradi.  Bu  tipdagi  suyakka  aylanish
  perixondral  suyakka  aylanish
 
deb ataladi. 
 
Suyak  o’sishi  vaqtida  ichki  qismining  еmirilishi  hisobiga
  ko’mik 
(qizil  ilik) 
qismi shakllanadi. Uzun naysimon suyaklar epifizdagi tog’ay qatlami tagida hosil 
bo’lgan yangi suyak hujayralari xisobiga o’sadi. Yangi tug’ilgan bola skeletidagi 
suyaklar  yupqa,  egiluvchan  bo’lib,  ba`zi  suyaklarda  tog’aylar,  biriktiruvchi 
to’qimalar  bo’ladi.  Bola  o’sa  borishi  bilan  suyaklar  xam  eniga  va  bo’yiga  o’sib, 
shakllana  boradi.  Masalan,  katta  boldir  suyagining  diafizida  suyakka  aylanish 
nuqtasi  embrion  2  oyligida,  yuqori  epifizida  tug’ilgandan  so’ng,  pastki  epifizida 
esa 2 yoshligida hosil bo’ladi. Bular o’sa borib, 16-17 yoshda katta boldir suyagi 
shakllanadi. 
 
Yosh bolalar suyagi tarkibida katta odamlarnikiga nisbatan organik moddalar 
ko’proq. Bolaning yoshi ortishi bilan suyak tarkibidagi turli tuzlar miqdori ortadi, 
ayniqsa, kalsiy, fosforli tuzlar ko’proq to’planadi. Yosh ulg’ayishi bilan, aksincha, 
mineral  tuzlar  miqdori  ortib  boradi.  Suyakning  tuzilishi,  kimyoviy  tarkibining 
o’zgarishi  bilan  fizik  xossalari  ham  o’zgaradi.  Naysimon  suyaklarning ilik qismi 
7-10 yoshgacha sekin o’sadi. 
 
Yosh  qancha  kichik  bo’lsa,  suyak  ustligi  suyakka  shuncha  zich  yopishgan 
bo’ladi. Katta odamlarda esa u biroz ajralib turadi. Bolalarda suyak ustligi tagida 
osteotsit xujayralari hosil bo’lib, ular hisobiga suyak eniga o’sib boradi. 
Odam embrionida suyak to’qimasi boshqa to’qimalarga nisbatan kechroq, ona 
qornidagi hayotining 6 – 8 haftalarida  mezenximadan paydo bo’ladi.  
Hamma suyaklar taraqqiyot davrida bir xilda rivojlanmaydi, ularning ba`zilari 
(kallaning  qopqoq  va  yuz  qismi  suyaklari,  o’mrov)  biriktiruvchi  to’qimadan 
taraqqiy etadi yoki ikki bosqichni (parda, suyak) o’tadi. Bularni birlamchi suyaklar 

---

31 
 
 
deb ataladi. Boshqa suyaklar uch bosqichni (parda, tog’ay, suyak) o’tib ikkilamchi 
suyaklar deyiladi. Suyaklanish jarayoni quyidagi to’rt turga bo’linadi: 
1.
 
 Endesmal  suyaklanishda  birlamchi  suyaklar  vujudga  keladi.  Bunda  bo’lajak 
suyakni  biriktiruvchi  to’qimasining  ma`lum  nuqtasida  osteoblastlar  zo’r  berib 
ko’payadi va suyaklanish nuqtasini hosil qiladi. Bu nuqta har tomonga qarab nur 
shaklida  qator-qator  bo’lib  tarqaydi.  Biriktiruvchi  to’qimani  yuza  qavati  periostga 
aylanadi va yosh suyakni ustini qoplaydi. Periost hisobiga suyak qalinlashadi. 
2.
 
 Perixondral  suyaklanish  homila  hayotining  8-haftasida  mezenximadan  hosil 
bo’ladigan  suyakning  tog’ay  shakli  paydo  bo’ladi.  Tog’ayni  tashqi  tomondan 
qoplagan  tog’ay  usti  pardasining  ichki  qavati  yosh  suyak  hujayralari 
(osteoblastlarni)    hosil  qiladi  va  gialin  tog’ayga  aylanadi.  Bu  osteoblastiar
 
ko’payib,  suyak  qatlamini  hosil  qiladi  va  asta-sekin  tog’ay  to’qimaning  o’rnini 
egallab, suyakning zich (kompakt) moddasiga aylanadi. 
3.
 
 Tog’ay  suyaklanib  bo’lgandan  keyin  tog’ay  usti  pardasi  suyak  usti  pardaga
 
aylanadi. Keyingi davrlarda suyaklarni eniga o’sishi (yo’g’onlashishi) ana shu suyak 
usti pardasi hisobiga bo’ladi va suyaklanishining bu turi periostal suyaklanish
 
deb 
ataladi. 
4.
 
  Endoxondral  suyaklanish  tog’aylar  ichida  tog’ay  usti  pardasi  ishtirokida 
vujudga keladi.  Tog’ay  usti pardasidan  tog’ay  ichiga qon tomirlar o’sib  kiradi va 
tog’ay еmirila boshlaydi. Qon tomirlar bilan birga kirgan biriktiruvchi to’qimadan 
osteoblastiar  hosil  bo’ladi.  Bu  osteoblastlardan  paydo  bo’lgan  suyak  nuqtasi 
tashqariga  qarab  o’sib  suyakni  g’ovak  moddasini  hosil  qiladi.  Bu  xildagi 
suyaklanishda tog’aylar to’g’ridan-to’g’ri suyak moddasiga aylanmaydi, balki ular 
еmirilgan tog’ay o’rnida vujudga keladi.