Ba‘zi bir oziq-ovqat mahsulotlari tarkibidagi
almashinmaydigan aminokislotalar miqdori (100 g mahsulot
tarkibida mg hisobida)
Mahsulotlar
Almashinmaydigan aminokislotalar (100 g/mg)
297
Vali
n
Izoleyt
si
n
Leyt
si
n
Li
zi
n
Me
ti
onin
Treon
in
Tri
pt
of
an
Fe
ni
la
la
ni
n
Ja
m
i
Mol go‘shti
114
8
939 1624 174
2
58
8
875 27
3
904 8039
Qo‘y
go‘shti
178
8
936 1786 189
0
47
3
924 23
7
883 8917
Kalla-pocha
jumladan,
miya
602 546 970 841 23
2
540 16
4
569 4464
Buyrak
857 714 1240 115
4
32
6
638 21
4
677 5820
Jigar
124
7
926 1594 143
3
43
8
812 23
8
928 7616
Yurak
911 838 1408 135
9
38
3
740 22
2
676 6537
Til
845 766 1215 137
3
34
5
708 17
6
696 6124
Tovuq
go‘shti
818 621 1260 153
0
44
7
783 28
3
649 6391
Kurka
go‘shti
930 963 1587 163
6
41
7
875 32
9
803 7540
O‘rdak
go‘shti
766 662 1278 132
7
37
0
705 17
4
608 5890
Karp balig‘i
110 800 1800 190
50 900 18
800 7980
298
0
0
0
0
Sigir suti
191 189 324 261 87 153 50 171 1426
Yilqi suti
102 117 174 185 65 108 23
3
233 1015
Qo‘y suti
370 278 518 571 13
4
232 70 268 2441
Echki suti
191 172 308 233 70 143 42 136 1295
Tuya suti
340 300 549 395 15
8
185 60 166 2153
Kefir
135 160 277 230 81 110 43 141 1177
Bug‘doy
550 440 840 340 18
0
360 15
0
650 3510
Javdar
480 400 620 370 15
0
300 13
0
450 2900
Suli
780 520 810 390 20
0
380 17
0
640 3800
Arpa
580 420 750 370 35
0
350 12
0
590 3360
Tariq
590 500 1170 300 22
0
410 17
0
570 3930
Guruch
400 390 730 290 15
0
260 90 410 2720
Makkajo‘xor
i
480 410 1250 300 20
0
320 80 460 3500
No‘xat
110
0
133
0
1650 166
0
25
0
930 26
0
111
0
8290
Loviya
112 103 1744 159
28 870 26
113 8020
299
0
0
0
0
0
0
0
Mosh
136
0
139
0
1950 163
0
31
0
970 35
0
860 8820
Soya
209
0
181
0
2670 209
0
56
9
139
0
45
0
161
0
1267
0
Bodom
105
2
754 1436 531 53
4
531 14
8
111
7
6103
Yong‘oq
974 767 1228 441 30
6
589 17
5
767 5247
Javdar noni
268 206 356 186 62 175 67 309 1629
Bug‘doy
noni
420 314 631 280 14
2
281 10
3
425 2496
Kungaboqar
yog‘i
971 694 1243 710 39
0
885 33
7
949 6179
Soya yog‘i
173
7
164
3
2750 218
3
67
9
150
6
65
4
169
6
1284
8
Paxta yog‘i
158
3
124
0
2000 142
7
33
0
135
0
34
5
200
0
1027
5
Kunjut yog‘i
933 824 1408 583 58
9
809 31
3
932 6391
Tovuq tuxumi
772 597 1081 903 42
4
610 20
4
652 5243
Birlashgan Millatlar Tashkiloti doirasida olib borilgan maxsus
tekshiruvlar shu narsani ko‘rsatadiki, ma‘lum bir davlat miqyosida
yashaydigan barcha aholi uchun oziq-ovqat mahsulotlari yetarli, hatto
undan ham ko‘proq miqdorda hozirlab qo‘yilsa ham, agar davlat
300
kishilarning bevosita o‘zlari va maxsus nazorat qiluvchi tashkilotlar
tegishli ishlarni olib bormasa, u yoki bu oziq moddaga nisbatan
tanqisliklar va shular oqibatida yuzaga keladigan kasalliklar avjiga chiqib
ketaveradi. Ikkinchi jahon urushidan keyin o‘tgan 30 yil davomida BMT
qoshidagi ovqatlanish va qishloq xo‘jaligi bo‘yicha Xalqaro tashkilot
FAO tomonidan olib borilgan mana shunday tadqiqotlar yer yuzidagi
aholining qariyb yarmisida oqsil yoki energetik taqchilliq yoxud har
ikkalasi birgalikda yo u, yo bu ko‘rinishda uchrab turishini ta‘kidlaydi.
Oqsil-energetik taqchilligi, ayniqsa kichik yoshdagi bolalar,
homilador va emizikli onalar orasida ko‘p uchrab, ular hayotini xavf
ostida qoldiradi. Bu toifadagi bolalar va onalar uchun oqsil har bir kg
tana vazni hisobiga boshqalarga qaraganda ikki barobar va undan ham
oshiqroq miqdorda talab qilinadi.
Bolalarda oqsil-energetik taqchillik u ona ko‘kragidan
ajratilganidan keyin aniq bilinib qoladi. Chunki bola emib turganida
o‘ziga kerakli barcha oziq moddalarni ona suti bilan olib turadi. Ona
ovqatlanishi oqsil nuqtai nazaridan uning talab me‘yorida bo‘lmasa-
da, bolaga o‘zining tanasidagi barcha zahiralarni sut orqali berib
boradi.
Homilador ayolning surunkali oqsil-energetik taqchillikka uchrashi,
hali tug‘ilmagan bola shakllanishiga kuchli salbiy ta‘sir qiladi,
tug‘ilganida bunday bolaning tana vazni me‘yoridan kam bo‘ladi,
buning ustiga u yuqumli kasalliklarga chalinuvchan bo‘lib qoladi.
Homilador ayollarning ovqati o‘zining tarkibi va energetik qiymati
bilan talab darajasida bo‘lishi ulardan tug‘ilgan bolalarning sog‘lom
bo‘lishini, yuqumli kasalliklarga ko‘p chalinmasligini kafolatlaydi. Bu
narsa davlat darajasida nazorat qilinib borishi kerak. Ya‘ni, homilador
301
va emizikli onalar oladigan nafaqa uning hamda bolasining tegishli oziq
moddalar bilan ta‘minlanishi uchun yetarli bo‘lishi lozim. Ba‘zi
xotin-qizlar qomati ixcham bo‘lishi uchun o‘zlarini tiyib kam
ovqatlanishi, semirtiradi deb ayrim ovqatlarni yemay qo‘yishi
yuqoridagi fikrlar nuqtai nazaridan noto‘g‘ri ekanligi ko‘rinib
turibdi.
Bola ko‘krakdan ajratilganidan keyin esa agar uning kunlik
ovqatida barcha almashinmaydigan aminokislotalar yetarli bo‘lmasa,
oqsil-energetik taqchillik paydo bo‘ladi. Bu ko‘rsatkichga asosan
ayrim tadqiqotchilar tegishli davlat aholisining ovqatlanish holatini
aniqlash mumkin degan fikrni ham bildirdilar. Unga ko‘ra har 1000
boladan (1-4 yosh orasida) bittasi o‘lsa, bunday davlat ovqatlanish
nuqtai nazaridan yaxshi, rivojlangan mamlakatga kiradi, 40-50 ta o‘lim
bo‘lsa, past rivojlanayotgan mamlakatlarga mansub deb hisoblanadi.
Tekshiruvlar shuni ko‘rsatadiki, iqtisodi nochor mamlakatlarda
jami bolalarning yarmidan tortib, 2/3 qismigacha to‘yib
ovqatlanmaydi, ularning ko‘pchiligi o‘limga mahkum, qolaganlari
jismoniy va aqliy jihatdan to‘liq shakllanmaydi. Ochlik to‘g‘ridan-
to‘g‘ri o‘limga olib kelmasa ham, u tufayli paydo bo‘lgan boshqa
kasalliklardan bola halok bo‘ladi yoki nogiron bo‘lib qoladi.
Kichik yoshli bolalar surunkali ochiqib yashashi natijasida ham
jismoniy, ham aqliy jihatdan nogiron bo‘lib qolishadi, ularda xulq-atvor
past bo‘lib, nutq rivojlanmaydi, harakat faoliyatlari buziladi, ular
keyinchalik qancha yaxshi ovqatlanishmasin, aytilgan kamchiliklar
bartaraf qilinmaydi.
Davomli ochin-to‘qinlik markaziy asab tizimi faoliyatiga ta‘sir
qilib, rivojlanishini izdan chiqaradi. AQSH milliy akademiyasi
302
qo‘mitasining ma‘lumotlarida ta‘kidlanishicha, yoshlikda sodir
bo‘lgan kuchli va davomli ochin-to‘qinlik shaxs aqlu zakovati
shakllanishida oila va jamiyatga nisbatan muhimroq o‘rin tutar ekan.
Bunday bolalar o‘qish va o‘rganish bobida tenqurlariga nisbatan
ancha qoloq bo‘ladilar.
Indoneziyada test qabul qilish yo‘li bilan olib borilgan
tadqiqotlarda bolaning jismoniy va aqliy qobiliyatini uning maktab
yoshigacha bo‘lgan ovqatlanish ahvolini o‘rganib aniq aytib berish
mumkinligi qayd qilingan.
Ochin-to‘qinlikning markaziy asab tizimi, xususan bosh miya
faoliyatiga tanadagi boshqa tizimlarga qaraganda kuchli ta‘sir etishi
uning rivojlanish xususiyatlaridan kelib chiqadi. Gap shundaki, odam
miyasi o‘zining tez o‘sish yoki kritik o‘sish davrining juda qisqaligi
bilan xarakterlanadi. Bu davr ona qornida bola rivojlanishining 20-
haftasidan to ikki yoshgacha bulgan vaqtni o‘z ichiga oladi. Shu bois
endi tug‘ilgan bolada bosh miya vazni katta odamlarnikining 25% ini
tashkil qilib, u bir yoshga yetar-etmas bu ko‘rsatkich 15% gacha
chiqadi. Tana vazni esa bola tug‘ilganida katta odamlarnikiga nisbatan
5% ni tashkil kilsa, u 10 yoshga to‘lganidan keyingina 50% ga yetadi.
Mana shunday jadal shakllanish davrida bosh miya rivojlanishi uchun
yetishmagan oziq moddalari, xususan oqsil taqchilligi bir umrga
o‘zining salbiy ta‘sirini saqlab qoladi.
Ochin-to‘qinlik tufayli markaziy asab tizimida bo‘ladigan
bunday o‘zgarishlar kishi aqlu zakovati rivojlanishiga faqatgina
to‘g‘ridan-to‘g‘ri salbiy ta‘sir qilib qolmasdan, bilvosita ham
ta‘sir qiladi. Bunday bolalar bosh miyadagi nuqsonlar tufayli tabiatan
loqayd va hafsalasizligi bois o‘qish, o‘rganishga qiziqib ketavermaydi,
303
fikri, xayoli «kishanlangan» dek bo‘lib, boshqa bolalar bilan o‘zaro
munosabatini yaxshilab ola bilmaydi. Bu holat uni yanada qoloqlikka
undaydi va hech bir narsaga tashabbus ko‘rsata olmaydigan bo‘lib
o‘sadi.
Yuqoridagi fikr va mulohazalardan kelib chiqadigan xulosa shuki,
kelajagini o‘ylaydigan har bir xalq, davlat homilador onalarning,
emizikli ayollarning hamda go‘dak bolalarning ochin-to‘qinlik
holatlariga to‘lig‘icha barham berib, ularning to‘laqonli, oqilona
ovqatlanishi haqida qayg‘urishi, uni tashkil qilish borasida tegishli
tadbirlarni amalga oshirishi lozim. Buning uchun aholini tegishli oziq-
ovqat mahsulotlari bilan yetarli darajada ta‘minlashdan tashqari,
ularning yuqori darajadagi ovqatlanish madaniyatiga erishishlari
borasida tashkiliy va amaliy ishlar qilish kerak. Maktablarda, o‘quv
yurtlarida oqilona ovqatlanish bo‘yicha fakultativ kurslar tashkil qilish,
keng xalq ommasi orasida ma‘ruzalar o‘tkazish, to‘g‘ri ovqatlanish
va unga rioya qilmaslik oqibatlarini aks ettiruvchi har xil ko‘rgazmalar
(jadvallar, albomlar va boshqalar) chiqarish, radio va televidenie orqali
eshittirish va ko‘rsatuvlar olib borish, gazeta va jurnallarda tegishli
maqolalar e‘lon qilib borish, oqilona ovqatlanish bo‘yicha seminarlar
o‘tkazib turish shular jumlasiga kiradi.
Insoniyat tarixi davomida ovqatlanish tizimi doim o‘zgarib
kelgan, lekin bunday o‘zgarishlar jarayonida kishilarning sihat-
salomatligiga kam e‘tibor berilgan. Ba‘zan esa mazali, yoqimli
ovqatlar hazm a‘zolari funkniyalarini buzilishiga olib kelib, foyda
o‘rniga zarar ham keltirgan. Albatta, jamiyatning ma‘lum taraqqiyot
davrigacha ovqat hazm bo‘lishi, me‘da-ichak yo‘li, oziq
304
moddalarning biokimyoviy va fiziologik xususiyatlari borasida yetarli
bilimlar bo‘lmagan.
Keyinchalik bu borada tajribalar to‘planishi bilan insoniyat bir
qator muvaffaqiyatlarga erishdi (vitaminlashtirilgan non, yodlashtirilgan
tuz, sutlar iste‘mol qilish bilan ayrim avitaminozlardan, tanlab ovqatla-
nish yo‘li bilan ko‘pgina xastaliklardan qutulish, parenteral
ovqatlanish va boshqalar), lekin hali qilinadigan ishlar talaygina.
Oqilona ovqatlanish masalalari bilan nafaqat tegishli mutaxassislar
(shifokorlar, biologlar), balki o‘qituvchi, tarbiyachilar, qishloq xo‘jalik
mutaxassislari, davlat arboblari, jamoatchilik doimiy ravishda
shug‘ullanishi keng xalq ommasida yuqori ovqatlanish madaniyatini
shakllantirishda, kishilarni ko‘pgina xastaliklardan muhofaza qilishda,
ularning uzoq, mazmunli umr ko‘rishini ta‘minlashda, mehnat
unumdorligini oshirishda, davlat iqtisodiyotini rivojlantirishda va bir
qator ijtimoiy muammolarni yechishda alohida ahamiyat kasb etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |