Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti «iqtisodiyot» kafedrasi

1-jadval 

 

Fermer xo’jaligining xususiyatlari. 

 

1. Ijtimoiy-psixologik 

jihatdan 

 

Jamiyatnign  boshlang‘ich bo‘g‘ini-

oila  va  unga  xos  bo‘lgan  axloqiy-

tarbiyaviy  qadriyatlarga  hamda  shaxsiy 

manfaat- 

dorlik, 

xususiy 

tashabbuskorlik 

va 

tadbirkorlik 

erkinligiga 

tayanuvchi 

aholining 

ijtiomiy qatlami 

 

2. Tashkiliy-huquqiy jihatdan 

Yuridik  shaxs  maqomiga  (o‘z 

balansi,  hisob  raqami,  muhri  va  h.k.) 

ega bo‘lishi shart 

 

3. Mehnat munosabatlari jihatidan  

Xo‘jalikda 

a‘zolar 

mehnati 

bilan 

birgalikda 

yollanma 

mehnatdan 

foydalanish mumkin 

4. Ishlab chiqarish yo‘nalishi jihatidan  

Ishlab  chiqarish  qisman  ichki 

iste‘mol 

va 

asosan 

bozorga 

yo‘naltirilgan tovar xjaligi  

 

5. Mulkiy munosabalar jihatidan  

-  ishlab  chiqarish  vositalariga 

xususiy mulkchilik. 

- er maydoni uzoq muddatli ijaraga 

(eng  kamida  30  yildan  uzog‘i  bilan  50 

yilgacha)  beriladi,  ijara  muddatida  ijara 

huquqini meros qilib qoldirish mumkin. 

 

Fermer xo‘jaligining jamoa, shirkat yoki hissadorlik kabi yirik xo‘jaliklardan 

asosiy  farqi  va  ustunlik  tomoni  esa  fermerning  ishlab  chiqarish  vositalari  bilan 

13 

 

bevosita  birikuvida,  ya‘ni  mulk  va  mehnat  natijalarini  tasarruf  etish  bo‘yicha 

masalalarni mustaqil hal etishdadir. 

Fermer xo‘jaligi qishloq xo‘jaligida xo‘jalik yuritish shakllaridan biri sifatida 

o‘ziga  xos  ijtimoiy-psixologik,  tashkiliy-iqtisodiy  va  huquqiy  xususiyatlarga  ega 

(1-jadval). 

Fermer  xo‘jaligining  asosiy  vazifasi  qishloq  aholisini  foydali  mehnat  va 

tadbirkorlik faoliyatiga keng jalb etish orqali ishlab chiqarish resurslaridan oqilona 

foydalanishga  erishish  hamda  shu  asosda  eng  kam  sarf-  xarajat  birligi  evaziga 

mahsulot etishtirishni har tomonlama ko‘paytirishdan iborat. 

―Fermer  xo‘jaligi  to‘g‘risida‖  gi  qonunga  muvofiq  Andijon,  Farg‘ona, 

Namangan, Toshkent, Xorazm viloyatlarida har bir ―shartli‖ qoramol hisobiga 0,3 

gektardan  kam  bo‘lmagan,  Qoraqalpog‘iston  Respublikasida  va  boshqa 

viloyatlarda  esa  0,45  gektar  sug‘oriladigan,  2,0  gektardan  lalmikor  er  beriladi. 

Dehqonchilik  mahsulotlari  etishtirish  bilan  ixtisoslashadigan  fermer  xo‘jaliklariga 

esa  eng  kamida  10  gektardan,  bog‘dorchilik,  uzumchilik  va  sabzavotchilik  uchun 

esa bir gektar er ajratib beriladi. Fermer xo‘jaligi erni olganda keyin 5 yilga qadar 

tuproq unumdorligi kamaymasligi shart. er 10 ildan 50 yil muddatga beriladi. 

Agar  fermer  va  meva  sabzavotchilik  mahsulotlari  etishtirish  uchun 

ixtisoslashgan bo‘lsa, unda 5-10 gektar er ajratib beriladi. Fermer xo‘jaligi o‘z erini 

ijaraga berish, yollanma ishchi kuchidan foydalanish huquqiga ega. 

Fermer  erni  qancha  uzoq  muddatga  ijaraga  olgan  taqdirda  u  erga  o‘zining 

sarmoyasi  va  mehnatini  shuncha  ko‘p  sarflab,  tuproq  unumdorligini  oshirish, 

erning  meliorativ  holatini  yaxshilash,  infratuzilmalasini  yaratish  hajmini  oshiradi. 

Fermer xo‘jaligi o‘z biznes rejasidagi maqsadlarini amalga oshirish uchun harakat 

qiladi.  Dastavval,  hosildorilikni  oshirish,  mahsulot  sifatini  yahshilash,  bozorgir 

mahsulotlar  ishlab  chiqarish,  qishloq  xo‘jaligi  mahsulotlarini  eng  qulay  bozor 

sharoitida  sotish  uchun  saqlashning  progressiv  usullaridan  foydalanib,  ishlab 

chiqarishga  fan-texnika  va  ilg‘or  texnologiyalarni  qo‘llash,  mahsulot  ishlab 

chiqarish  xarajatlarini  kamaytirish,  tadbirkorlikning  yashirin  usullarini  chuqurroq 

o‘rganish  kabi  masalalar  bilan  keng  shug‘ullanadi.  U  o‘z  vaqtida  soliqlarni 

14 

 

qonuniy  ravishda  to‘lashga  harakat  qiladi,  kreditlarni  qulay  sharoitlarda  olish  va 

foydali  maqsadlar  uchun  sarflash,  ishlab  chiqarish  samaradorligini  muntazam 

oshirish,  xaridorlarni  o‘zidan  qochirmaslikka  harakat  etadi.  Dehqon  va  fermer 

xo‘jaliklarining  tayyorlov  va  xizmat  ko‘rsatuvchi  tashkilotlar  bilan  o‘zaro 

munosabatlari shartnoma asosida amalga oshiriladi. 

Buni quyidagi tadbirlarni amalga oshirish ko‘zda tutiladi: 

-xususiy  (servis)  xizmat  ko‘rsatish  korxonalari  va  tomorqa  erlariga  ishlov 

beruvchi,  hosilni  yig‘ib  oluvchi,  mahsulotlarni  tashish  va  sotish  firmalarini 

rivojlantirishni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash; -dehqon va fermer xo‘jaliklarini 

o‘z  vaqtida  texnika  vositalari,  yosh  mollar,  xo‘jalar,  em-xashak,  idish,  urug‘, 

ko‘chat va yoqilg‘i moylash materiallari, o‘simliklarni himoya qilishning kimyoviy 

vositalari bilan ta‘minlash; 

-qishloq  xo‘jaligi  mahsulotlarini  iste‘mol  qiluvchilar  bilan  shartnomaviy 

munosabatlarni shakllantirishga yordam berish; 

-dehqon va fermer xo‘jaliklarining maqbul katta-kichikligini, qishloq 

xo‘jaligi  ekinlari  tarkibi  va  kengaytirilgan  takror  ishlab  chiqarishni 

ta‘minlovchi mollar sifatini aniqlash; 

-biznes reja tuzish va kredit resurslari bilan ta‘minlanishga maslahatlar berish; 

-dehqon  va  fermer  xo‘jaliklarining  kichik  mexanizatsiya  vositalari  va  servis 

xizmatlari bilan ta‘minlash. 

-dehqon  va  fermer  xo‘jaliklari  doimo  rivojlanishda,  hozirgi  vaqtda  ular 

respublikada  etishtiriladigan  meva-sabzavot  mahsulotlarining  68  foizini, 

go‘shtning 63 foizini, sutning 90 foizini etishtirmoqda. 

Fermer xo’jaliklarining rivojlanish bosqichlari va asosiy iqtisodiy 

ko’rsatkichlari 

Republikamizda  fermer  xo‘jaliklarini  rivojlantirish  davrini  shartli  ravishda  4 

bosqichga bo‘lish mumkin (2-jadval). 

I  bosqich.  1993-1997-yillar.

 

Respublikada  fermer  xo‘jaliklarini  mustaqil 

xo‘jalik  yuritish  sub‘ekti  sifatida  rasman  tan  olish  va  faol  shakllantirish  jarayoni 

1991  yilning  oxirlaridan  boshlandi.  Qishloq  xo‘jaligida  bozor  munosabatlarini 

15 

 

joriy  etishni  jadallashtirish,  mulkchilikning  turli  shakllarini  vujudga  keltirish, 

xususiy  mulk  va  shaxs  manfaatlarining  ustuvor  rivojlanishini  ta‘minlash 

maqsadida  1991  yil  29  noyabr‘da  O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  295-

sonli  ―Respublikada  dehqon  (fermer)  xo‘jaliklarini  yanada  mustahkamlash  va 

tadbirkorlik faoliyatini davlat yo‘li bilan qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida‖gi Farmoni 

qabul qilindi. 

2-jadval 

Fermer xo’jaliklarini rivojlanish bosqichlari. 

 

№  

Bosqichlar 

Bosqichlar 

davri 

Bosqichlarning nomlanishi 

 

1 

I bosqich 

1993-1997-yillar  Fermer  xo‘jaliklarining  dastlabki 

vujudga kelish va shakllanish davri 

2 

II bosqich 

1998-2001-yillar  Fermer  xo‘jaliklarining  me‘yoriy- 

huquqiy 

bazasini 

yaratish 

va 

mustahkamlash davri 

3 

III bosqich 

2002-2007-yillar  Surunkasiga  zarar  ko‘rib  ishlagan 

past  rentabelli  shirkatlarni  tugatish 

negizida  fermer  xo‘jaliklarini  keng 

ko‘lamda ustuvor rivojlantirish davri 

4 

IV bosqich 

2008-yildan 

boshlab 

Fermer 

xo‘jaliklarining 

hajmini 

optimallashtirish davri 

 

II bosqich. 1998-2001-yillar. Bu davr fermerlik harakatini rivojlantirishning 

me‘yoriy-huquqiy  bazasini  shakllantirishda  muhim  o‘rin  tutadi.  Respublikamizda 

1999 yildan boshlab zarar keltirib ishlayotgan, past rentabelli va istiqbolsiz shirkat 

xo‘jaliklarini  fermer  xo‘jalikalariga  aylantirish  jarayoni  boshlandi.  O‘zbekiston 

Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  1999  yil  15  maydagi  243-sonli  qaroriga 

asosan  Xorazm  viloyatidagi  jami  8  ta  shirkat  xo‘jaligi  tugatilib,  o‘rnida  564  ta 

fermer  xo‘jaliklari  tanlov  asosida  tashkil  etildi.  Bularga  qo‘shimcha  ravishda 

Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 29 dekabrdagi 516-sonli qaroriga asosan 

jami  52  ta  shirkat  xo‘jaligi  tashkil  etilib,  ular  negizida  3031  ta  fermer 

xo‘jaliklari tashkil etildi. 

16 

 

Respublikamizda  1999-2007-yillar  oralig‘ida  zarar  keltirib  ishlayotgan  va 

istiqbolsiz shirkat xo‘jaliklari negizida tashkil etilgan fermer xo‘jaliklari 

3-jadval 

 

№ 

Yillar 

Tugatilgan 

shirkat 

xo’jalikllari soni 

Ular 

negizida 

tashkil  etilgan  fermer 

xo’jaliklari soni 

 

 

1999 

. 8  

440 

 

2000  

8  

479 

 

2001  

52  

3031 

 

2002  

91  

3822 

 

2003  

177  

11383 

 

2004  

326  

15161 

 

2005  

445  

25023 

 

2006  

666  

74124 

 

2007  

329  

24091 

 

Jami  

2102 

157554 

 

. 

III  bosqich.  2002-2007  yillar.

 

Respublikamizda  fermer  xo‘jaliklarni  keng 

ko‘lamda  rivojlantirish  ishlari  2002-yildan  boshlandi.  Vazirlar  Mahkamasining 

2002 yil 5 maydagi 8-sonli qarori, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003-

yil  24-martdagi  ―Qishloq  xo‘jaligida  islohotlarni  chuqurlashtirishning  eng  muhim 

yo‘nalishlari  to‘g‘risida‖gi  PF-3226-sonli  Farmoni,  2004  yilda  yangi  tahrirdagi 

O‘zbekiston  Respublikasi  ―Fermer  xo‘jaligi  to‘g‘risida‖gi  Qonuni,  2006  yil  21 

noyabrdagi  PQ-514-sonli  ―2007  yilda  qishloq  xo‘jaligi  klorxonalarini  fermer 

xo‘jaliklariga  aylantirish  chora-tadbirlari  to‘g‘risida‖gi  Qaroriga  asosan  o‘tgan 

2002-2007 yillarda jami 2034 ta zarar keltirib ishlayotgan va past rentabelli shirkat 

xo‘jaliklari tugatilib, ular negizida 153604 fermer xo‘jaliklari tashkil etildi. 

Jahon  tajribasi  bozor  uchun,  ya‘ni  sotish  uchun  mahsulot  ishlab  chiqaruvchi 

dehqon, fermer xo‘jaliklarining afzalligini ko‘rsatmoqda, chunki dehqon va fermer 

xo‘jaliklarida  ishlab  chiqaruvchi,  ya‘ni  fermerning  maqsad  va  vazifalari  natija 

bilan uzviy bog‘langan. 

17 

 

Shu  ma‘noda  mamlakatimizda  erishilgan  oxirgi  10  yil  davomida  qishloq 

xo‘jaligi  sohasidagi  ishlab  chiqarish  ko‘rsatkichi  5,9  %ga  o‘sdi,  ya‘ni  2011  yili 

qishloq xo‘jaligida mahsulot ishlab chiqarish 106,8 %ga etdi, mamlakat yalpi ichki 

mahsulotidagi  ulushi  2011  yili  17,6  %ni  tashkil  etdi.  Qishloq  xo‘jaligi  yalpi 

mahsulotini  59,4  %ni  dehqonchilik  mahsulotlari  va  40,6  %  chorvachilik 

mahsulotlarini tashkil etdi. 

4 jadval 

 

Asosiy dehqonchilik mahsulotlarini ishlab chiqarish (barcha xo’jaliklar 

bo’yicha, ming t.) 

 

 

Mahsu- 

lot turi

 

1991 y  2001y 

2008y 

2009y 

2010y 

2011y 

2012y 

2013y 

2013 

y. 

1

991 

y.ga 

 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

10 

Paxta 

4646,0  3709,3  3600,6  3683,4  3400,6  3401,9 

3442,8 

3500,0 

75,3 

Donli 

1908,2  5744,7  6546,7  6643,1  6621,6  7391,6 

7447,1 

6703,1 

3

51,2 

 

Kartoshka  351,2 

730,6 

1021,0  1188,9  1398,7  1530,9 

1692,9 

1862,4 

5

30,2 

 

Sabzavot 

3348,0  4180,6  4294,1  4691,9  5221,3  5710,3 

6346,4 

6993,7 

2

08,8 

 

Meva 

516,6 

642,4 

1182,2  1270,0  1402,7  1544,5 

1710,3 

1871,1 

362,1 

 

Uzum 

480,4 

605,8 

803,5 

878,9 

792,5 

900,5 

987,3 

1090,1 

226,9 

 

Poliz 

925,8  956,1  744,1  840,9  981,3  1071,3  1182,4  1294,7  139,8 

 

 

 

4-jadval  ma‘lumotlariga  ko‘ra,  qishloq  xo‘jaligi  O‘zbekiston  Respublikasi 

iqtisodiyotining  eng  yirik  tarmog‘i  hisoblanib,  1991-2011  yillarda  qishloq 

xo‘jaligida barqaror o‘sish yuz bergan. 

Ma‘lumki, O‘zbekiston Respublikasi paxta ishlab chiqarish bo‘yicha dunyoda 

beshinchi o‘rinda, paxta tolasini sotish bo‘yicha esa ikkinchi o‘rinda turadi. 

18 

 

2011  yilda  paxtachilikda  3500,0  ming  tonna  paxta  xomashyosi  etishtirilgan, 

bu  esa 1991  yilga nisbatan 75,.3  %ni,  2001  yilga  nisbatan 94,3  %ni  tashkil  etgan 

bo‘lsa, 2009 yilga nisbatan 101,6 %ga etganligini ko‘rishimiz mumkin. 

Mamlakatda  etishtirilayotgan  paxta  hosildorligi  ortishi  va  tolasi  sifatining 

keskin  yaxshilanishi  iqtisodiyotimizga  juda  katta  iqtisodiy  samara  keltirib,  dunyo 

davlatlari  va  respublikamizning  to‘qimachilik  sanoati  talab  qiladigan  turdagi 

tolalar etishtirilmoqda. 

Prezidentimiz  Islom  Karimov  tomonidan  mamlakatning  siyosiy,  iqtisodiy  va 

ijtimoiy  hayotini,  jumladan  qishloq  xo‘jaligini  isloh  qilish  kontseptsiyalari  ishlab 

chiqildi.  Mustaqillikning  dastlabki  kunlaridan  boshlab,  oziq-ovqat  xavfsizligini 

ta‘minlash ustuvor yo‘nalish sifatida belgilandi va eng avvalo, qishloq xo‘jaligida 

chuqur islohotlar amalga oshirila boshladi. 

Natijada  g‘alla  mustaqilligiga  erishish  maqsadida  sa‘y-harakatlar  amalga 

oshirildi  va  qisqa  muddat  ichida  ushbu  maqsadga  erishildi.  1996  yilga  kelib, 

O‘zbekiston Respublikasi g‘alla mustaqilligiga erishdi, ya‘ni 1991 yili mamlakatda 

1908,2 ming tonna donli ekinlar ishlab chiqarilgan 1996 yilda 3562,0 ming tonna 

va 2011 yili 6703,1 ming tonnaga etdi, bu esa 1991 yilga nisbatan 1996 yilda 186,6 

%ga  va  2011  yilda  esa  351,2  %ni  tashkil  etgan.  Mamlakatdagi  boshqa  asosiy 

dehqonchilik  mahsulotlarini  ishlab  chiqarish  1991  yilga  nisbatan  kartoshka  530,2 

%ga,  sabzavot 208,8  %ga,  meva  362,1  %ga,  uzum  226,95  %ga,  poliz  139,8  %ga 

ortgan. 

Ta‘kidlash  lozimki,  hisob-kitoblarga  ko‘ra,  fermer  xo‘jaliklarida  qishloq 

xo‘jaligi  mahsulotlari  etishtirish  hajmining  o‘sish  sur‘atlari,  ekinlar  egallagan  er 

maydonining  o‘sish  sur‘atlariga  nisbatan  ancha  yuqori.  Bu  ekinlar  hosildorligi 

ortishi  bilan  tavsiflanadi.  Masalan,  2011  yilda  fermer  xo‘jaliklarida  quyidagicha 

hosildorlikka erishildi: paxta hosildorligi – 26,5 ts/ga, g‘alla – 48,5 ts/ga, kartoshka 

–  195,9  ts/ga,  sabzavot  –  262,4  ts/ga.  Bu  2001  yilda  olingan  hosildorlik 

ko‘rsatkichlariga nisbatan ancha yuqori . 

Xo‘jaliklar  bo‘yicha  qishloq  xo‘jaligi  yalpi  mahsulotining  63,7  %i  dehqon 

xo‘jaliklari,  34,1  %i  fermer  xo‘jaliklari  va  2,2  %i  boshqa  qishloq  xo‘jaligi 

19 

 

korxonalariga  to‘g‘ri  Bugungi  kunda  mamlakatda  80700  fermer  xo‘jaligi  mavjud 

bo‘lib, unda 1 million 300 ming kishi faoliyat yuritmoqda. 

Yuqoridagi  ma‘lumotlarga  asoslangan  xolda  dehqon  va  fermer  xo‘jaliklarini 

yanada rivojlantirish talab qilinadi va qishloq xo‘jaligining rivojlanishi aynan shu 

turdagi  xo‘jaliklari  bilan  bog‘liqligini  ko‘rish  mumkin.  Chunki  yuqorida  qayd 

etilgan  iqtisodiy  ko‘rsatkichlar  dehqon  va  fermer  xo‘jaliklarida  boshqa  turdagi 

ishlab  chiqarish  korxonalaridagidan  yuqori.  Shu  boisdan  ham  qishloq  xo‘jaligiga 

e‘tibor,  mustaqillik  yillarida  xaqli  ravishda  katta  bo‘lmoqda.  Ushbu  ijobiy 

tendentsiyalar  asosida  fermer  xo‘jaliklari  tomonidan  mehnat,  er,  suv  va  boshqa 

resurslar  bilan  ta‘minlanish  va  ulardan  samarali  foydalanishga  asoslangan 

dehqonchilik  madaniyati  tamoyillari  yotgan  bo‘lsa,  boshqa  jihatdan  ularni 

institutsional tuzilmalar tomonidan qo‘llab-quvvatlash yotadi. 

Shu  bilan  birga  ―Shuni  ochiq  tan  olish  kerakki,  fermer  xo‘jaliklarini  tashkil 

etish  va  ularning  mas‘uliyatini  yanada  oshirish  borasida  hali  ko‘p  ish  qilishimiz 

lozim1‖.  ―Kelgusi  yillarda  qishloq  xo‘jaligida  olib  boriladigan  o‘zgarishlarning 

asosiy  vazifasi  qishloq  xo‘jaligi  ishlab  chiqarishini  tashkil  etish,  qishloq  xo‘jaligi 

ekinlari  hosildorligi  va  chorvachilik  mahsuldorligi  oshirish  negizida  mahsulot 

etishtirish  hajmining  izchil  o‘sib  borishini  ta‘minlashning  asosiy  shakli  bo‘lgan 

fermerlik institutini yanada mustahkamlash va rivojlantirish bo‘ladi2‖. 

Xulosa qilib aytish mumkinki, fermer xo‘jaliklarining boshqa xo‘jalik yuritish 

shakllaridan  afzalliklari  yaqqol  ko‘zga  tashlandi.  Mazkur  xo‘jaliklarda  erdan 

oqilona  foydalanish,  ekinlar  hosildorligini  oshirish,  umuman  qishloq  xo‘jaligi 

ishlab chiqarish samaradorligini yuksaltirish tufayli yuqori natijalarga erishildi. 

Bugungi  kunda  fermer  xo‘jaliklari  faoliyatini  yanada  takomillashtirish  ular 

faoliyatida yuzaga kelayotgan muammolarni hal etish, mamlakatimiz aholisini ish 

bilan  ta‘minlash,  ichki  iste‘mol  bozorini  sifatli,  shu  bilan  birgalikda 

raqobatbardosh  qishloq  xo‘jaligi  mahsulotlari  bilan  to‘ldirish,  qayta  ishlangan 

qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini eksport qilish orqali valyuta tushumini oshirish va 

pirovard  natijada  qishloq  aholisining  turmush  darajasini  yaxshilashda  muhim 

ahamiyat kasb etadi. 

20 

 

Fermer  xo‘jaliklarining  agrar  sohada  xo‘jalik  yuritishning  yangi  shakli 

sifatida shakllanib borishi, bir tomondan, haqiqiy mulk egalarining vujudga kelish 

imkonini  beradi,  ikkinchi  tomondan,  mulkchilikning  boshqa  turlariga  asoslangan 

qishloq  xo‘jaligi  korxonalari  bilan  ma‘lum  darajada  raqobat  muhitini 

shakllantirishga zamin yaratadi. 

Zero,  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  aynan  fermer  xo‘jaliklari  faoliyatini 

jonlantirish  orqali  qishloq  xo‘jaligi  mahsulotlarini  ishlab  chiqarishda  yuksak 

natijalarga erishish mo‘ljallangan. 

Fermer  xo‘jaliklari  dehqonchilik  tarmog‘i  bilan  birgalikda  chorvachilikda 

ham  rivojlanib  bormoqda.  Hozirgi  kunda  fermer  xo‘jaliklarining  yalpi 

mahsulotlarini qariyb 70% ni chorvachilik mahsulotlari tashkil qiladi. 

Respublika  hukumatining  chorvachilik  tarmog‘ini  davlat  tasarrufidan 

chiqarish  va  xususiylashtirish  borasida  olib  borgan  ishlari  natijasida  fermerlar 

tasaruffidagi chorvachilik mollari bosh soni yil sayin ko‘payib bormoqda. Fermer 

xo‘jaliklarida  yirik  shoxli  moldan  tortib  to  asalari  uyasigacha  mavjud.  Bir  so‘z 

bilan  aytganda,  fermerlar  chorvachilikning  barcha  sohasi  bo‘yicha  shug‘ullanib 

kelishmoqda.  Bu  dehqonchilik  sohasiga  ham  ta‘luqlidir.  Shuning  uchun  fermer 

xo‘jaliklarining ixtisoslashuvi to‘g‘risida ayrim nazariy fikrlarni bayon etish kerak. 

Yuqoridagi  tahlillar  asosida  fermer  xo‘jaliklarini  2  ta  yirik  gurujga  ajratish 

mumkin. Bular: 

  ixtisoslashgan fermer xo‘jaliklar; 

  ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaliklar. 

Ixtisoslashgan  fermer  xo‘jaligi  deb  bir,  ikki  va  uchtadan  ko‘p  bo‘lmagan 

tovar  mahsuloti  ishlab  chiqaruvchi  xo‘jaliklari  aytiladi.  Ko‘p  tarmoqli  fermer 

xo‘jaligi deb uchtadan ko‘p tovar mahsuloti ishlab chiqaruvchi xo‘jaliklar aytiladi. 

Shu  bilan  bir  qatorda,  faqatgina  bitta  turdagi  qishloq  xo‘jaligi  mahsuloti 

ishlab  chiqarish  bilan  shug‘ullanuvchi  fermer  xo‘jaliklari  bo‘lishi  ham  mumkin. 

Bunday xo‘jalik tor doirada ixtisoslashgan xo‘jalik deb ataladi. 

Ixtisoslashgan  hamda  ko‘p tarmoqli  fermer  xo‘jaliklarining ijobiy  va  salbiy 

tomonlari mavjud. Ixtisoslashgan fermer xo‘jaligida texnika vositalaridan, mehnat 

21 

 

resurslaridan, 

aylanma 

mablag‘lardan, 

kapital 

ko‘yilmalaridan 

unumli 

foydalaniladi. Bundan tashqari, fermer xo‘jaligi boshlig‘ini fikri va uning bilimi tor 

doiradagi  tarmoqlarning  rivojlanishi  va  uni  samaradorligini  oshirishga  qaratiladi. 

Shu  bilan  bir  qatorda,  tor  doiradagi  ixtisoslashgan  xo‘jaliklarda  yil  davomida 

mavjud  resurslardan  bir  tekisda  foydalanishni  imkoni  yo‘q,  ularning  xo‘jalik 

yuritish  faoliyati  ma‘lum  tavakkalchilikka  ya‘ni,  risqqa  asoslanadi,  Chunki,  ob— 

havo  yomon  kelsa,  tor  doirada  ixtisoslashgan  xo‘jaliklar  oladigan  daromaddan 

mahrum  bo‘lishi  mumkin.  Shuning  uchun,  dehqonchilik  tarmog‘i  bilan 

shug‘ullanuvchi fermerlar chorva mollarini saqlash va umuman chorvachilik bilan 

shug‘ullanishga 

majbur 

bo‘lishadi. 

O‘z 

navbatida 

chorvachilik 

bilan 

shug‘ullanuvchi  fermer  xo‘jaliklari  em—xashak  ekinlarini  ekishiga  majbur 

bo‘lishadi. 

Ko‘p  tarmoqli  fermer  xo‘jaliklari  tabiat  injiqliklariga,  talab  va  taklifni 

o‘zgaruvchanligiga  ko‘proq  chidamli  bo‘lib  hisoblanadi.  Bunday  xujaliklarda 

mehnat resurslaridan yil davomida bir tekisda foydalanish, ularni har birini bilimi, 

mutaxassisligiga  qarab  ish  bilan  ta‘minlash,  chorvachilik  va  dehqonchilik 

tarmoqlarini ratsional qo‘shib borishi uchun imkoniyat yaratiladi. 

Ana  shu  yuqorida  aytilgan  ijobiy  va  salbiy  oqibatlarni  xisobga  olib, 

fermerlar  o‘zlari  uchun  optimal  tarmoqlarni  tanlashi  kerak.  Yana  shu  narsani 

alohida  ta‘kidlamoqchimizki,  fermer  xo‘jaliklari  faqat  qishloq  xo‘jalik 

mahsulotlarini  ishlab  chiqarish  bilan  shug‘ullanmasdan,  balki  ularni  qayta 

ishlaydigan  kichik  sanoat  korxonalarini  ham  rivojlantirish  lozim.  Bular  jumlasiga 

meva,  sabzavot,  go‘sht,  sut  mahsulotlarini  qayta  ishlaydigan  kichik  tsexlarni 

qurishni keltirsak bo‘ladi. 

Fermer xo‘jaliklarini ixtisosini, ularni hajmini belgilashda tabiiy sharoitlarni, 

mehnat  resurslari  bilan  ta‘minganlanganligini,  suv  bilan  ta‘minlanganligini,  er 

resurslarni  unumdorligini,  mehnat  resurslarini  shakllangan  ko‘nikmalari  va  shu 

kabi boshqa omillarni xisobga olish lozim. 

Lekin hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida u yoki bu tarmoqni rivojlantirish 

uchun, birinchi navbatda, shu tarmoqdan olinadigan foyda olinadi, pul — material 

22 

 

sarflarini qoplash xarajati ham baland, 1 kishi soat xisobiga ko‘p foyda olinmoqda, 

shu  boisdan  bo‘lajak  fermer  xo‘jaliklarga  sutchilik  yo‘nalishdagi  yirik  shoxli 

mollarni boqish tavsiya etiladi. 

Dunyo tajribasi shundan dalolat beradiki, shahar atrofida joylashgan fermer 

xo‘jaliklari  sabzavot,  meva  va  shu  kabi  notransportabel  va  tez  buziluvchan 

mahsulotlar  ishlab  chiqarishni,  shahar  atrofidan  uzoqda  joylashgan  fermer 

xo‘jaliklari  esa  burdoy,  arpa,  sholi,  poliz  va  shu  kabi  transportabel  mahsulotlarni 

ishlab chiqarishni yo‘lga ko‘yish maqsadga muvofiq. 

Fermer  xo‘jaliklarini  mustaqilligi  to‘g‘risida  shu  narsani  aytmoqchimizki, 

ularning  mustaqilligi  qonun  bilan  kafolatlangan  bo‘lib,  ularning  xo‘jalik 

faoliyatiga  davlat  organlari  va  boshqa  korxona,  tashkilotlarning  aralashuviga  yo‘l 

qo‘yilmaydi. 

Fermer xo‘jaliklarini umuman ikki toifaga bo‘lish mumkin: 

— mustaqil fermer xo‘jaliklari 

— shirkat va jamoa xo‘jaliklari tarkibidagi fermer xo‘jaliklariga bo‘linadi. 

Xo‘jaliklar tarkibidagi fermer xo‘jaliklari rasman alohida xo‘jalik yurituvchi 

sub‘ekt  sanalsada,  haqiqatda  ular  qonunda  belgilab  qo‘yilgan  mustaqillikdan 

foydalana  olmaydi.  Shu  boisdan  ham  xo‘jaliklar  tarkibidagi  fermer  xo‘jaligi  ular 

ichki xo‘jalik bo‘linmalarining (pudrat, ijara) bir ko‘rinishi, xolos. Shunday ekan, 

xo‘jaliklar  tarkibidagi  bunday  bo‘linmalarning  mustaqil  fermer  xo‘jaliklari  bilan 

bir qatorga qo‘yish kerak emas, balki faqatgina mustaqil balans, xisob raqami va er 

ajratganlik  to‘g‘risidagi  davlat  aktiga  ega  fermer  xo‘jaliklarinigina  xisobga  olish 

zarur. 

Bizning  respublikamizda  to‘plangan  tajribalar  kelgusida  quyidagi  tipdagi 

fermer xo‘jaliklari tashkil topib borishi mumkinligini ko‘rsatmoqda: 

  faqat  bitta  oila  a‘zolarinng  mehnatiga  asoslangan  oilaviy  fermer 

xo‘jaliklari.  Chet  mamlakatlarda  bunday  turda  xo‘jalik  yuritishning  «to‘liqsiz, 

vaqtda  band  bo‘linadigan  fermerlik»,  deb  yuritishadi  va  ularning  oziq—ovqat 

mahsulotlari  etishtirishdagi  salmog‘i  ancha  yuqori.  AQSh  da  jami  fermer 

xo‘jaliklarining 63 foizi ana shu qategoriyaga kiradi. 

23 

 

  asosan  oila  a‘zolarining  mehnatiga  va  shu  bilan  birga  yollanma 

mehnatga ham tayanuvchi oilaviy fermer xo‘jaliklari. Bu turdagi xo‘jaliklarda ham 

mol—mulk  oilaga  tegishli  bo‘ladi,  chetdan  jalb  etilganlar  faqat  ma‘lum  haq 

evaziga yollanib ishlashi mumkin. Nisbatan yirik hajmli, birgina oila a‘zolarining 

mehnati  bilan  uddalash  kiyin  bo‘lgan  ishlab  chijarishni  tashkil  etishda  bunda 

xo‘jaliklar yaxshi samara berishi mumkin. 

  ikki  yoki  undan  ortiq;  oilalarni  (asosan  qarindoshlik  xususiyatiga 

ko‘ra)  mol—mulki  va  er  maydonini  birlashtirish  asosida  yuzaga  keluvchi 

hamkorlikdagi  fermer  xo‘jaliklari.  Bunday  xo‘jaliklar  asosan  yirikroq  hajmdagi 

ishlab chiqarishni yuritish maqsadida tuziladi. 

Hamkorlikdagi  fermer  xo‘jaliklarida  ishlab  chiqarish  faoliyatining  yakuniy 

natijasi  bo‘lmish  foydani  taqsimlashda,  ularni  xo‘jalikga  qo‘shgan  xissasi  (er, 

kapital va mehnat resurslari bo‘yicha) asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin. 

Frantsiyada  fermerlar  hamkorligining  bu  ko‘rinishini  BXYuB  (Birgalikda 

xo‘jalik  yuritish  birlashmalari)  deb  atashadi.  Unda  a‘zolar  soni  minimal  ikkita, 

maqsimal o‘nta qilib belgilangan. BXYuB ning 90% dan ortig‘ida a‘zolar soni 2—

3 tadan oshmaydi va asosan qarindoshchilik belgilariga ko‘ra birlashish odat tusiga 

kirgan. 

BXYuBlar  o‘rtacha  74  ga  erga  ishlov  beradi.  BXYuB  larga  a‘zo  bo‘lgan 

oilalar  o‘z  er  uchastkasi  va  mulkiga  bo‘lgan  egalikni  saqlab  qoladi,  daromadni 

taqsimlashda  esa  a‘zolarning  xo‘jalikdagi  mulkiy  hissi  va  mehnatda  qatnashuv 

darajasi  hisobga  olinadi.  Odatdagi  oilaviy  xo‘jaliklardan  farq  qilib  bunday 

xo‘jaliklarda  a‘zolar  o‘rtasidagi  mehnat,  boshqaruv,  daromadlarning  taqsimlash 

munosabatlari, huquqiy jihatdan nizom asosida mustahkamlab qo‘yilgan bo‘ladi. 

1987  yilda  Frantsiyada  37  ming  BXYuB  lar  faoliyat  ko‘rsatgan.  Ular  2780 

ming  ga  erga  ishlov  berib,  o‘z  saflarida  92  ming  tovar  ishlab  chiqaruvchilarni 

birlashtirgan. 

Fermer  xo‘jaligi  mustaqilligi  to‘g‘risida  fikr  yuritar  ekanmiz  erga  nisbatan 

mulkiy munosabat to‘g‘risida ham bir qancha fikrlarni bayon etishimiz mutmkin. 

24 

 

O‘zbekistonning  tabiiy  —  iqtisodiy  sharoiti  erning  xususiy  mulk  ob‘ekti 

sifatida  chiqishga  imkon  bermaydi.  Bizda  sug‘oriladigan  erlar  cheklangan, 

aholining  o‘sish  sur‘atlari  esa  yuqori.  Shunday  sharoitda  erga  xususiy  mulkchilik 

joriy etilib, er atrofida oldi—sotdi munosabatlar shakllansa, ma‘lum vaqtdan keyin 

bu  o‘zining  salbiy  tomonlarini  ko‘rsatadi.  Jumladan,  bu  holat  shunga  olib  keladi, 

bir  guruh  yirik  er  egalari  xech  qanday  xarajat  qilmasdan  er  maydonlaridan 

keladigan  renta  hisobiga  nihoyatda  yuqori  daromad  ola  boshlaydilar.  Xuddi 

shunday holatni chet mamlakatlar tajribasida qo‘rish mumkin. Masalan, Angliyada 

1  akr  erning  bozor  bahosi  1943  yil  54  funt  sterlingga  teng  bo‘lgan  bo‘lsa,  1988 

yilga kelib — 2401 funt sterlingga etgan. Shularni hisobga olib, aytish mumkinki, 

bizning  respublikamiz  sharoitida  er  xususiy  mulk  ob‘ekti  sifatida  chiqishi  kerak 

emas.  er  hamma  insonlarga  bab—baravar  tegishli  ekanligi  tufayli,  erga  egalik 

mutloq davlat tasarrufida bo‘lishi lozim. 

Jahon  tajribasi  shuni  ko‘rsatadiki,  er  davlat  mulki  sifatida  qolsa  ham 

dehqonlarga  keng  xo‘jalik  yuritish  mustaqilligi  berish  orqali  yuqori  natijalarga 

erishish  mumkin.  Dunyoning  ko‘pgina  mamlakatlarda,  jumladan,  Yaponiyada  — 

100%, Isroilda —90%, Xitoyda— 100% er davlat mulki xisoblanadi. Dehqonlarga 

er  meros  qoldirish  huquqi  bilan  umrbod  egalikka  yoki  uzoq  muddatli  ijaraga 

beriladi. Kuzatishlar shundan dalolat beradiki, er davlat tasarrufida bo‘lsa ham bu 

mamlakatlarda qishloq xo‘jaligi samaradorligi juda yuqori. 

Bizning  respublikamizda  «Fermer  xo‘jaligi  to‘g‘risida»gi  qonunga  ko‘ra 

«Fermer xo‘jaligi yuritish uchun fuqarolarga er uchastkalari 50 yilgacha bo‘lgan, 

lekin  10  yildan  kam  bo‘lmagan  muddatda  ijaraga beriladi».  er  ijarasining  afzallik 

tomonlari shundaki, bunda dehqon er uchun ijara xaqini o‘z vaqtida to‘lab qo‘yib, 

undan  mutlaqo  o‘z  xoxishiga  ko‘ra  foydalanishi  mumkin.  Bunda  davlat  qonuniy 

ravishda  er  egaligini  o‘zida  saqlab  qolgani  xolda  erdan  foydalanish  huquqini 

fermerga  o‘tkazadi.  Hozirgi  vaqtda  dunyoning  ko‘pgina  mamlakatlarida  er  ijarasi 

keng  yoyilgan.  Masalan,  AQSh  qishloq  xo‘jaligida  er  munosabatlarining  o‘ziga 

xosligi  shundaki,  ishlab  chiqarish  bir  vaqtni  o‘zida  ham  fermerlarni  xususiy 

erlarida, ham ijaraga olingan erlarda yuritiladi. AQSh bo‘yicha 1989 yili fermerlar 

25 

 

ixtiyoridagi jami qishloq xo‘jaligidagi yaroqli erlarning 34%i ularni xususiy mulki 

bo‘lib, qolgan 66% ni ijaraga olingan erlar tashkil etgan. 

O‘zbekistonda  erni  uzoq  muddatga  ijaraga  berishni  tadbiq  etilishi 

dehqonlarning  erga  bo‘lgan  munosabatini  tubdan  yaxshilaydi,  dehqon  erni 

xosildorligini oshirish, meliorativ xolatini yaxshilash bo‘yicha mablag‘ sarflashdan 

cho‘chimaydi,  chunki  u  erdan  uzoq  muddatli  ijara  asosida  foydalanilishini  biladi. 

Natijada dehqonning erga bo‘lgan munosabati yaxshilanib boradi. 

Fermer  xo‘jaliklari  ijaraga  nafaqat  erni,  balki  texnika  vositalarni  ham  olishi 

mumkin.  Chet  mamlakatlarida  keng  tarqalgan  texnikani  ijaraga  berishni  «Lizing» 

xizmati  deb  atashadi.  Fermerlar  texnikani  uzoq  muddatga  ham  olishlari  mumkin, 

ammo  aksariyat  fermerlar  5  yil  muddat  bilan  ijaraga  olishni  afzal  ko‘radilar. 

Ko‘pchilik  mamlakatlarda  «lizing»  xizmatining  barqaror  bozori  vujudga  kelgan. 

qisqa  muddatli  ijarani  —  «reyting»,  o‘rta  muddatlisini 

—

  «xayring»  va  uzoq 

muddatlisini  —  «lizing»  deb  ataladi.  Ko‘p  hollarda  «Lizing»  kompaniyalari 

bevosita  texnika  vositalari  ishlab  chiqaruvchi  firmalarga  qarashli  bo‘ladi, 

Yaponiyada  davlat  bank  muassasalari  bilan  hamkorlikda  firmalardan  texnikalarni 

sotib  olish  va  ularni  «Lizing»  kompaniyalari  orqali  ijaraga  berish  bilan 

shug‘ullanadi. 

Mamlakatimizda  «Lizing»  xizmatini  yo‘lga  qo‘yish  hozirda  hukumatimizni 

ham 

diqqat 

markazida 

turibdi. 

Xususan, 

Prezidentimiz 

I.A.Karimov 

ta‘kidlaganidek,  «Yangi  ishlab  chiqarishni  yo‘lga  qo‘yish  bilan  birgalikda,  lizing 

operatsiyalarini,  ya‘ni  ijaraga  ishlatishni  ham  kengroq  rivojlantirish  kerak». 

Masalan, bizga texnika olib kelishda manfaatdor bo‘lgan Ameriqa «Keys» firmasi 

bilan «Lizing» kompaniyasini tuzish mumkin. 

Xuddi  shunday  yo‘nalishdagi  hamkorlikni  MDH  davlatlarida  kuzatish 

mumkin. Masalan, 1991 yil Rossiyada «Rossiya agrar texnologiyasi» yopiq turdagi 

aktsionerlik  jamiyati  tuzilgan  bo‘lib,  uning  tarkibiga  «Rossiya  uyi»  sanoat  — 

tijorat 

kompaniyasi, 

«Rosinkombank», 

Rossiyaning 

ko‘pgina 

yirik 

agrokombinatlari,  Ameriqa  va  Isroil  firmalari  konsortsiumi,  Frantsiya  va 

Finlyandiyaning  25  dan  ortiq  firmalari  va  banklari  kiradi.  Albatta,  AQSh  va 

26 

 

boshqa  xorijiy  davlatlarda  qo‘llanayotgan  tadbirlarni  bizning  fermerlarimizga 

tadbiq  etish  qiyin,  buning  uchun  etarli  shart  —  sharoitlar  bo‘lmog‘i  lozim.  Lekin 

ularning  tajribalarni  ayrim  tomonlarni  olish  va  undan  foydalanish  foydadan  xoli 

bo‘lmaydi.