Buxoro muhandislik-texnologiya instituti

13 – rasm. o‗simlik hujayrasi: a – turgor;  b – plazmoliz. 
 
       Turgorni  o‗zgartirish  mumkin.  Buning  uchun  hujayralar  aro  bo‗shliq  qand  yoki 
osh  tuzining  konsentrlangan  eritmasi  bilan  to‗yintiriladi.  Hujayra  sharbati 
konsentratsiyasidan balandroq bo‗lgan molyar 
konsentatsiyada hujayrani o‗rab turgan eritma yanada balandroq osmotik potensialga 
ega.  Namlikning  bir  qismi  hujayradan  hujayralar  aro  bo‗shliqqa  o‗tadi  va 
protoplazma siqiladi. Bunday holat plazmoliz deb ataladi (2, b -rasm).    
      Agar  konsentrlangan  eritmalar  ta‘siri,  masalan  uni  suv  bilan  siqib  chiqarish 
orqali,  bartaraf  etilsa  u  holda  turgor  tiklanishi  mumkin.  Bunday  holat  deplazmoliz 
deyiladi.  Qaytarilish  darajasi  eritma  moddaning  turi,  konsentratsiyasi  va 
davomiyligiga bog‗liq.   
      Protoplazmaning  qaytarilmas  o‗zgarishlari  isitish  natijasida  vujudga  keladi. 
Issiqlik  ta‘siri  natijasida  oqsillar  tugiladi.  Meva  to‗qimasi  hujayra  sitoplazmasining 
koagulyasiyalanishi uchun 50-600S temperatura etarli bo‗ladi. Kamroq namlikka ega 
bo‗lgan urug‗lar sitoplazmasi 70-800S -lik isitishga chidaydi.   
      O‗simlik  to‗qimalarini  ko‗rinishi.    O‗simlik  to‗qimasining  alohida  hujayralari 
protopektindan  iborat  bo‗lgan  oraliq  plastinkalar  vositasida  o‗zaro  mustahkam 
tutashgan.  Bu  plastinkalar  hujayra  qobig‗i  bilan  birgalikda  parenxim  to‗qimalarning 
asosini (skeletini) tashkil etadi. Hujayra qobiqlari orasidan sitoplazmaning juda nozik 
iplari    -  plazmodesmlar  o‗tgan.  Ular  ikki  qo‗shni  hujayra    protoplastlarini  o‗zaro 
tutashtiradi.   
      Hujayralar  oralig‗idagi  masofa  hujayralar  aro  o‗tish  joyini  tashkil  etadi.  O‗tish 
joylarida  havo  va  hujayra  nafas  chiqarishida  hosil  bo‗lgan  karbonat  angidrid  gazi 

---

44 
 
(SO2)  yig‗iladi.    Gazlar  miqdori  nihoyatda  ko‗payishi  va  hujayra  hajmining  o‗sishi 
30%-gacha etishi mumkin.   
      O‗simlik to‗qimalarining quyidagi turlari mavjud.   
       Birlamchi  meristema  –  o‗simlikning  o‗sayotgan  organlari  to‗qimasi  (o‗simlik 
tana  va  ildizi  to‗qimalari).  U  o‗smay  qolgan  parenxim  sitoplazmadan  to‗lib  qolgan 
hujayralardan iborat. Birlamchi meristemada gazlar va hujayralar aro yo‗lak yo‗q.   
        Asosiy  parenxima  –  rivojlangan  parenxim  hujayralardan  iborat  to‗qimalar. 
Ularda  hujayra  sharbatiga  to‗la  vakuolalar,  plastidalar  va  boshqa  qo‗shmalardan 
iborat.  To‗qimada  hujayralar  aro  bo‗shliq  va  o‗tish  joylari  yaqqol  ajralgan.    Bu 
to‗qimalardan etilgan meva va barglar tashkil topgan.  
         Po‗stloq  to‗qimalari,  yoki  epidermis  –  meva  po‗stlog‗i,  birlamchi 
meristemaning yuza qatlamidan tashkil topgan. Ildiz, tana, hattoki mevalarda po‗stloq 
suberindan  to‗yingan  qatlamli  hujayralarga  ega.  Bu  to‗qimalardan  tashkil  topgan 
hujayra qo‗ng‗ir rangga ega bo‗lib peridermalar deb ataladi.   
         Mexanik  to‗qima  –  o‗simlik  organlariga  mustahkamlik  beruvchi  to‗qima.  U 
qobig‗i  qalin  bo‗lgan  hujayralardan  iborat.  YOn  tomonlari  yoki  burchaklari 
qalinlashgan qobiqli tirik prozenxim hujayralardan iborat mexanik to‗qima kollenxim 
deb  ataladi.  Jonsizlangan  prozenxim  hujayralardan  tashkil  topgan  mexanik  to‗qima 
sklerenxim to‗qima deb ataladi.  
       O‗tkazuvchi  to‗qimalar  –  o‗ta  uzun  o‗lchamli  prozenxim    hujayralardan  iborat 
to‗qimalardir. Ular odatda o‗simlik tanasida uchraydi.