5.2 – mavzu: Iqtisodiyotning xalqaro integratsiyasida xorijiy investitsiyalar
ishtirokini oshirishda xalqaro moliyaviy institutlarning tutgan o‘rni
Reja:
1.
O‘zbekistonda milliy iqtisodiyotning xalqaro integratsiyasiga qaratilgan
davlat siyosatining asosiy maqsadi va yo‘nalishlari
2.
Iqtisodiyotning xalqaro integratsiyasida xorijiy investitsiyalar ishtirokini
oshirishda xalqaro moliyaviy institutlarning tutgan o‘rni va ularning
hamkorlik aloqalari.
1 – savol bayoni.
Mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasi ham siyosiy,
ham iqtisodiy sohada ko‘pgina yutuqlarga erishdi. Ularning eng muhimlaridan biri –
bu respublikamizning jahon hamjamiyatida faol ishtirok etib, milliy manfaatlarga
mos keladigan ko‘p tomonlama siyosat yuritishi va shu asosda jahon xo‘jaligida
71
tutgan o‘z o‘rnini mustahkamlab borishdir. Endilikda O‘zbekiston Respublikasi
tashqi siyosat maydonida borgan sari munosib o‘rinni egallab bormoqda. Qo‘yilgan
ko‘pgina amaliy qadamlar O‘zbekistonning halqaro hamjamiyatda uzoq muddatli,
istiqbolli yaratuvchilik faoliyatini olib borishga mo‘ljallangandir.
Boshqa davlatlar bilan bo‘ladigan iqtisodiy integratsiya davlatning har xil
ehtiyojlarini qondirish va samaradorligini oshirishning muhim omili hisoblanadi va
fan-texnika taraqqiyotini jaddalashtirishga, millatlararo yaqinlashuviga, aholining
turmush
darajasini
oshirishga
yordam
beradi.
Xo‘jalik
aloqalarining
baynalminallashtirish jarayonlarining kuchayib borishida, iqtisodiyotni rivojlantirish
hamda mustahkamlashda tashqi iqtisodiy omil muhim rol o‘ynamoqda. Tashqi
iqtisodiy aloqalarning rivojlanish xususiyatlari va ularning ishlab chiqarishdagi
samaradorligi milliy iqtisodiy barqarorlikni va uning rivojlanish harakatini aniqlaydi.
Shunga ko‘ra jahon mamlakatlari zamonaviy xalqaro iqtisodiy aloqalarni
kengaytirish va chuqurlashtirishga katta e’tibor bermoqdalar.
Ayniqsa, bu mustaqil rivojlanish yo‘liga o‘tgan respublikamiz uchun muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Sobiq Ittifoq tarkibida bo‘lgan davrda O‘zbekiston
Respublikasi xorijiy mamlakatlar bilan mustaqil ravishda aloqa qilish imkoniyatidan
mahrum edi. Bundan tashqari xo‘jalik yuritishning yopiq, sotsialistik boshqaruv
tizimi sharoitida, kapital migratsiyasi, ishchi kuchi migratsiyasi, valyuta-kredit
munosobatlari kabi xalqaro ayriboshlash turlari deyarli rivojlanmagan edi. Shuning
uchun ham o‘tkazilayotgan iqtisodiy islohotlarning barchasi O‘zbekistonni jahon
xo‘jaligi tizimiga teng xuquqli kirishiga va barcha mamlakatlar bilan teng huquqli
hamkorligini ta’minlashga qaratilgan.
Iqtisodiy integratsiya bir tomondan, yangi texnologiyalardan xorijiy
sarmoyalardan foydalanish orqali milliy iqtisodiyotni tezda o‘stirishga ko‘maklashsa,
boshqa
tomondan,
O‘zbekistonning boy resurslari va ishlab chiqarish
imkoniyatlarining jahon xo‘jaligiga ko‘shilishi, uning umumjahon iqtisodiy
imkoniyatlarini kuchaytiradi.
Integratsiya – O‘zbekiston Respublikasining jahon xo‘jaligi tizimiga kirib
borshini tezlashtiradi. Shuning uchun ham O‘zbekiston iqtisodiyotida xalqaro
iqtisodiy integratsion jarayonlarning borishi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shuning
uchun ham O‘zbekiston nafaqat Markaziy Osiyo Hamjamiyati (MDH), MDH va
Iqtisodiy Hamkorlik tashkilotlari (IHT) miqyosidagi integratsion aloqalarini
kuchaytirishi, balki istiqbolda jahondagi boshqa bir qator integratsion uyushmalar
bilan ham mustahkam munosabatlar o‘rnatishi lozim. Iqtisodiyotning soha va
tarmoqlarini diversifikatsiya va modernizatsiya qilishni izchil davom ettirish, ishlab
chiqarishni texnik va texnologik yangilash, shuningdek, transport, muhandislik,
kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilmalarni rivojlantirish jarayonlarini yanada
chuqurlashtirishga qaratilgan faol investitsiya siyosatini davom ettirilishini talab
etadi. Hozirda investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning asosiy hajmi ichki
resurslarni safarbar qilish hisobidan amalga oshirilishi muhim vazifalardan biri bo‘lib
kelmoqda. Bu mablag‘lar, avvalo, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va
texnologik yangilashni amalga oshirayotgan korxonalarning o‘z mablag‘larini
ko‘paytirishi, soliq yukini yanada kamaytirish, tijorat banklarining resurs bazasini
mustahkamlash va aholining tadbirkorlik faoliyatidan oladigan daromadlarini oshirish
hisobidan hosil bo‘ladi.
72
Mamlakatimizda
infratuzilmani
shakllantirish,
ishlab
chiqarishni
rekonstruksiya qilish va modernizatsiya etishga qaratilgan loyihalarni amalga
oshirishga ichki resurslarni jalb etishda O‘zbekiston Respublikasi Tiklanish va
taraqqiyot jamg‘armasi alohida o‘rin egallashi lozim. Mazkur jamg‘armaning eng
muhim vazifalaridan biri strategik investitsiya loyihalarini birgalikda moliyalashtirish
maqsadida yirik xorijiy investor va sheriklarni jalb etish bo‘lib hisoblanadi. Masalan,
Yaponiya xalqaro hamkorlik agentligi va Osiyo taraqqiyot banki ishtirokida umumiy
qiymati 1,28 milliard dollarga teng bo‘lgan Tolimarjon issiqlik elektr stansiyasida
ikkita bug‘-gaz moslamasini qurish loyihasi shular jumlasidandir.
Ushbu
moliyaviy
institutning
moliyaviy
ko‘magida O‘zbek milliy
avtomagistrali uchastkalarini qurish, ichimlik suvi bilan ta’minlash tizimlarini barpo
etish va rekonstruksiya qilish, qishloq xo‘jaligi erlarining meliorativ holatini
yaxshilash, polivinilxlorid va kaustik soda ishlab chiqarish bo‘yicha yangi majmua
barpo etish, qishloq xo‘jaligi texnikasi va avtomobil shinalarini ishlab chiqarishni
tashkil etish kabi ko‘plab loyihalar amalga oshiriladi.
Aytish joizki, hozirga qadar chop etgan ko‘plab ilmiy asarlarda shunday holat
ko‘rinmoqdaki, integratsion guruhda u yoki bu mamlakatlar ishtirok etishining ijobiy
yoki salbiy tomonlarini baholash juda murakkabligicha qolmoqda. Iqtisodiy
integratsiyadan ichki bozori kichik, resurslarga kambag‘al, jahon YAIMda kam
ulushga ega bo‘lgan davlatlar ko‘proq iqtisodiy samara olishi mumkin.
Jahon iqtisodiyotining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri – uning qamrovi
kengayib borayotganligidandir. Ushbu jarayonlar quyidagi muhim holat natijasi
hisoblanadi: bir tomondan, amaliyotda tobora ko‘proq milliy bozorlarning yaratilishi,
milliy iqtisodlarning tashqi aloqalarga urg‘u berishi bo‘lsa, ikkinchi tomondan,
xalqaro xo‘jalik munosabatlarini rivojlantirish va chuqurlashtirish yo‘lida
uchraydigan transport, kommunikatsiya sohalarida g‘ov – to‘siqlarni darhol bartaraf
etuvchi texnologik innovatsiyalar bo‘lib hisoblanadi. Bugungi kunda integratsiya
jarayoni kuchayib bormoqda va bu sharoitda jahon iqtisodiga qo‘shiluvning tub
bahosi yuz chandon ortib ketmoqda. 1980 – yillarning o‘rtalaridan boshlab jahon
iqtisodi xalqaro savdo va xalqaro moliyaviy muomalalar haddan tashqari yuqori
sur’atlar bilan o‘sayotgan davrga qadam qo‘ydi.
O‘tgan davr ichida xalqaro savdo oboroti hajmi bir yilda o‘rtacha 6,5 foizga,
xalqaro xizmatlar savdosi 2,4 marta ko‘paydi, xalqaro savdoning yalpi
mahsulotlaridagi salmog‘i oldingi 10 yillikdagiga nisbatan 2 marta ko‘proq oshdi. Bu
milliy iqtisodlar kashfi tezlashganidan, ularning bir – biriga muhtojligi kuchayib
borganligidan dalolat bermoqda. Shuning uchun ham aksariyat iqtisodiy
adabiyotlarda
iqtisodiy integratsiya – xo‘jalik faoliyatining internatsionallashuvida
oliy bosqich bo‘lib, o‘ziga xos huquqiy tizimlari bilan ajralib turuvchi, ham
davlatlararo, ham ustmilliy negiziga tayangan bamaslahat siyosat asosida faoliyat
ko‘rsatuvchi bir butun yagona xo‘jalik deb e’tirof etib kelinmoqda. Bunga esa
Yevropa Ittifoqi misol bo‘ladi.
Milliy xo‘jalik sub’ektlari o‘rtasida o‘zaro chuqur va barqaror aloqalarni
rivojlantirish, mehnat taqsimotini yo‘lga qo‘yish, ularning turli darajadagi, turli
shakllardagi qayta ishlab chiqarish tizimlari o‘rtasida o‘zaro hamkorlikni
rivojlantirish asosida mamlakatlarning xo‘jalik hamda siyosat sohalarida birlashuvi
jarayonida xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mohiyati shakllanadi.
73
Qo‘shni mamlakatlardagi ba’zi xo‘jalik sub’ektlari (korxonalar, firmalar)ning
kapitali bir – biri bilan iqtisodiy bitimlar tuzish usullarini shakllantirish, chet elda o‘z
bo‘linmalarini ochish yo‘li bilan o‘zaro mikro darajada hamkorlik qilishni ifodalaydi.
Integratsiya davlatlarning iqtisodiy birlashmalarini shakllantirish hamda milliy
siyosatlarini muvofiqlashtirish asosida davlatlararo (makro) darajada integratsion
jarayonlar ro‘y beradi. Integratsiyaning eng muhim jihatlari:
1. iqtisodiy jarayonlarni davlatlararo miqyosida yo‘lga qo‘yishda;
2. bir – biridan u yoki bu darajada mustaqil hisoblangan milliy xalq xo‘jalik
majmualari o‘rniga umumiy mutanosiblikka, umumiy qayta ishlab chiqarish tizimiga
ega bo‘lgan biron mintaqaviy integratsional majmuani asta – sekin shakllantirishda;
3. davlat doirasida mahsulotlar, ishchi kuchi, moliyaviy resurslarning
davlatlararo harakati uchun hududiy sharoitlarni kengaytirish hamda bunday
harakatga monelik qiluvchi ko‘pdan – ko‘p ma’muriy va iqtisodiy g‘ovlarni bartaraf
etishda;
4. integratsional birlashmalarda qatnashuvchi davlatlarning ichki iqtisodiy shart
– sharoitlarini bir – biriga yaqinlashtirish, ularning iqtisodiy rivojlanish darajalarini
tenglashtirishda namoyon bo‘ladi.
Odatda, u yoki bu jo‘g‘rofiy mintaqa, unda joylashgan qo‘shni mamlakatlar
shunday integratsion birlashmalarning asosiy o‘zagini tashkil etadi. Hozirda qariyib
70 dan ortiq davlatlar tashkilotlari va 65 mingga yaqin millatlararo korporatsiyalar
mavjud.
Do'stlaringiz bilan baham: |