Materialshunoslik indd

8.2. Mis va uning qotishmalari
Mis – pushti­qizil rangli metall bo‘lib, zichligi 8,95 g/sm
3
, erish 
harorati – 1083
0
C. Mis olinadigan muhim tabiiy manba – oltin-
gugurtli  rudalar:  mis  kolchedan  (xalkopirit),  bo‘rnit,  xalkozin  va 
oksidlangan  mis  rudalaridir.  Misning  xususiyatlari  ko‘p  jihatdan 
undagi begona jinslar miqdoriga va ularning misda eruvchanligiga 
bog‘liq. Bunday jinslar mis va uning qotishmalariga turlicha ta’sir 
qiladi:  mustahkamligini  yo  oshiradi,  yo  pasaytiradi,  qirqib  shakl­

---

109
lanishini yaxshilaydi, issiq va elektr o‘tkazuvchanligini, korroziya
-
ga bardoshliligini kamaytiradi.
Misning mashinasozlik materiali sifatidagi asosiy afzalligi is-
siq  va  elektr  o‘tkazuvchanlik,  plastiklik,  korroziyabardoshlik 
ko‘rsatkichlarining  balandligidir.  Misga  xos  bo‘lgan  kamchiliklar: 
quyilish xususiyatining yomonligi, qirqib ishlash noqulayligi, nis-
batan kam mustahkamlik bo‘lib, ularni yo‘qotish uchun mis turli ele­
mentlar bilan legirlanadi.
Misning rux, qalay, qo‘rg‘oshin va boshqa elementlar bilan qo-
tishmalari  –  jez  (latun)lar  va  bronzalar  ham  mashinasozlikda  ko‘p 
qo‘llanadi. Bronzaning maxsus turlari – melxior, neyzilber, kuppal, 
kopellar ma’lum. Jezlar va bronzalar mashinasozlikda korroziyabar
-
dosh va antifriksion detallar tayyorlash uchun ishlatiladi.
Begona  jinslar  misning  fizik­mexanik  tavsiflariga  jiddiy  ta’sir 
o‘tkazadi. Shunga qarab, begona jinslarni quyidagi guruhlarga 
ajratish  mumkin:  qizigan  va  sovuq  holida  bosim  bilan  ishlov  ber
-
ganda mustahkamligini pasaytiradigan (O
2
, Pb, S, Se, Fe, Sb, Bi); 
qirqib ishlanuvchanligini yaxshilaydigan (Se, Pb, Te, Si); issiq va 
elektr o‘tkazuvchanligini pasaytiradigan (Pb, As, Sb, Fe, Al, P); kor
-
roziyabardoshlilikni pasaytiradigan (O
2
, Fe); korroziyabardoshlilikni 
oshiradigan (Be, Al); mustahkamligini oshiradigan (Fe, P).
Misning xususiyatlari ko‘p jihatdan begona jinslarning mis matrit
-
sasida eruvchanligi bilan aniqlanadi. Shunga qarab, misda eriydigan 
(Ni, Zn, Sb, Al, H
2
, As, Sn, S) va amalda erimaydigan yoki chekli 
eriydigan (O
2
,  Fe,  Bi,  Pb,  Se, Te,  P)  qo‘shilmalar  (begona  jinslar) 
bo‘ladi.
MDH mamlakatlari sanoatida misning quyidagi markalari ishlab 
chiqariladi: katodli – MB4к, MOOк, MOkю, MOк, M1к; kislorodsiz 
– MOOб, MOб, M1б; katodli, qayta eritilgan – M1б; nordonlashtiril
-
gan – M1p, M2p, MЗp, M3.
Begona jinslarning miqdoriga qarab, misning markalari quyidagi
-
cha belgilanadi: MOO (99,99% Cu), MO (99,95% Cu), M1 (99,9% 
Cu), M2 (99,7% Cu), M3 (99,50%).
Misning, mashinasozlik materiali sifatidagi asosiy afzalliklari 
– katta qiymatli issiq va elektr o‘tkazuvchanligi, plastikligi, korro
-

---

110
ziyabardoshliligi va ular bilan birga kelgan yuqori mexanik xususi-
yatlaridir.  Misning  kamchiliklari  quyilish  xususiyati  va  qirqib  ish
-
lanuvchanligining yomonligidir.
Mis elektr va issiq o‘tkazuvchanlikni o‘lchash uchun etalon qilib 
olingan,  uning  bu  ko‘rsatkichlari  100%  deb  qabul  qilinadi,  boshqa 
materiallarning  ko‘rsatkichlari  misga  nisbatan  o‘lchanadi.  Alumi­
niy va temirning shu ko‘rsatkichlari, tegishli tarzda 60% va 17%.
Quyilgan holatdagi misning tavsiflari: σ
b
=160 MPa; σ
b
=35 MPa; 
δ=25%. Qizigan holda deformatsiyalangan misda bu ko‘rsatkichlar: 
250 MPa; 95 MPa; 50%. Misning mexanik, texnologik, antifriksion 
va boshqa xususiyatlari qiymatlari qanday zarurligiga qarab, unga le-
girlovchi elementlar qo‘shiladi.