Materialshunoslik indd

puxtalanmaydigan termik ishlanganda;
II – 
puxtalanadigan termik ishlanganda.
Puxtalanadigan va puxtalanmaydigan qotishmalar chegarasi – bu 
aluminiy qattiq eritmasini uy haroratida to‘yinish chegarasidir.
8.1-rasm. Аluminiy qattiq eritmasini evtektika haroratida 
to‘yinish grafigi:A -deformatsiyalanadigan qotishma; В - quyma 
qotishma I - puxtalanmaydigan termik ishlash bilan  II - puxtala-
nadigan termik ishlash bilan.
Suyuq
C
Al ­ legirlovchi element 
++
faza 
ikkilamchi
A
B

---

106
Aluminiy – oq kumush rangli metall, kristall panjarasi – yoqlari 
markazlashgan  kub.  O‘ziga  xos  xususiyatlari:  katta  bo‘lmagan 
zichlik  (2700  kg/m
3
),  yuqori  elektr  o‘tkazuvchanlik  (σ=3,4·10
7
 
Sm/m)  va  plastiklik,  yaxshi  payvandlanadi,  bosim  ostida  yaxshi 
ishlanadi, lekin yaxshi qirqib ishlanmaydi, quygandan keyin katta 
miqdorda  cho‘kish  hosil  qiladi.  Havoda  yengil  oksidlanib,  zich 
oksid plyonka – A1203 hosil qiladi, bu plyonka korroziyabardosh
-
likni ta’minlaydi. Mexanik xususiyatlari nisbatan past bo‘lib, ma
-
terialning sofligiga bog‘liq.
Doimiy  uchraydigan  begona  jinslarning  miqdoriga  qarab,  juda 
sof  aluminiy  – A999  (qo‘shilmalari  0,001%),  sofligi  yuqori  alumi
-
niy – A995 A99, A97, A95 (0,005...0,500% qo‘shilmalar) va texnik 
toza  aluminiy  – A85, A8, A7, A5, A0  (0,15...1,00%  qo‘shilmalar) 
turlari bo‘ladi. Qo‘shilmalar (begona jinslar) aluminiyning elektr va 
texnologik xususiyatlariga, korroziyabardoshligiga jiddiy ta’sir qiladi 
(8.1­rasm). Aluminiy tarkibida uchrab turadigan asosiy qo‘shilmalar 
temir va kremniydir. Temir aluminiyning mustahkamligini birmun-
cha  oshirsa,  elektr  o‘tkazuvchanligi  va  plastikligini  pasaytiradi. 
Kremniy  boshqa  qo‘shilmalar:  mis,  magniy,  rux,  marganets,  xrom, 
nikel  singari,  aluminiyni  mustahkamlovchi  asosiy  qo‘shilmalardan 
biri hisoblanadi.
Aluminning  mustahkamligi  nisbatan  kichik  bo‘lgani  uchun  yuk 
tushmaydigan detallarni va konstruksiyalar elementlarini tayyorlash 
uchun ishlatiladi, issiq o‘tkazuvchanlik, korroziyabardoshlilik, yen
-
gillik kabi asosiy ekspluatatsiya xususiyatlari bilan o‘zini ko‘rsatadi. 
AД va AД­1 texnik alumin listlar, chiviqlar, profillar ko‘rinishidagi 
yarimmahsulot  sifatida  ishlab  chiqiladi. Yuqori  darajada  toza  alu
-
mindan zarqog‘oz, tok o‘tkazuvchi va kabel buyumlari ishlab chiqa
-
riladi. Juda yuqori toza alumin olish uchun zonali eritish yoki zonali 
qayta kristallanish usuli qo‘llanadi. Bu usul qattiq va suyuq fazalarda
-
gi  qo‘shilmalarning  turli  eruvchanligiga  asoslanadi. 
Zonali  eritish 
usuli
 tozalanadigan metalldan tayyorlangan uzun sterjenda tor erigan 
zona hosil qilib, uni sterjen uzunligi bo‘ylab surib borishga asoslan-
gan.  Bu  usul  bilan  begona  jinslar  miqdori  0,0001%  gacha  bo‘lgan 
toza alumin olish mumkin.

---

107