Toshkent moliya instituti zulxumor toirovna abdalova zulxumor nazarovna tojiyeva

3.  Dunyo  aholisining etno-dem ografik  tarkibi
A holi  tarkibi  d eganda  aholining  m a ’lu m   ijtim oiy  —  iqti­
sodiy va  dem ografik  belgilar  asosida  taqsim lanishi  tushuniladi.
Aholi  tarkibi  asosan  quyidagi  belgilar  asosida  taqsim lanadi:
1. 
Biologik  xususiyatga  ega  b o ‘lgan  belgilar:  (askriptiv) 
jinsi,  yoshi,  irqi,  etn ik  guruhi
41

---

2.  Sosial  xususiyatga  ega  b o 'lg an   belgilar:  nikoh  statusi 
(nikohda  turishi)  savodliligi  va  m a ’lum otlilik  darajasi),  kelib 
chiqishi,  tili,  fuqaroligi,  professional  tayyorgarligi
3.  Iqtisodiy  xususiyatga  ega  b o 'lg an   belgilar: 
kasbi, 
bandligi.  bandlik  sohasi,  d a ro m a d   m anbai
4.  M igratsion  xususiyatga  ega  b o 'lg an   belgilar:  tug'ilgan 
joyi,  m azk ur  aholi  m askanida  necha  yildan  beri  yashab  kelishi 
va  h.k.
5.  D em ografik  (vitalniy)  belgilar:  tu g'ilish  va  o 'lim ,  n ikoh 
va  ajralish, 
nikohga  kirish  yoshi, 
hom iladorliklar  soni, 
farzandlar  soni,  o 'lim   soni  va  h.k.
6.  Oilaviy  tarkibi  b o 'y ich a  belgilar:  oila  yoki  uy  xo'jaligi, 
oila  turlari  va  h.k.
A holining  yosh  va  jinsiy  tarkibidagi  o'zgarishlar  (dem og­
rafik  tarkibi)  birinchi  navbatda,  jam iy atn ing  dem ografik  holati 
bilan  cham barchas  bog'liq.  D em ografik  h o la t  esa  aholining 
yoshi  va jinsiy  tarkibi,  nikohga  kirishi  va  nikohning  bekor  e ti­
lishi  (ajralish),  tug'ilish,  o 'lim   va  m igratsiya  kabi  jarayonlarda 
ifodalanadi.
A holi  yosh  tarkibi  u c h   asosiy  om il  t a ’sirida  shakllanadi;
1)  yangi  tug'ilganlardagi jinsiy  nisbat;
2)  o'lim dagi jinsiy  farq
3)  aholi  m igratsiyasidagi jinsiy  farq
D em ografiyada  va  statistikada  birlam chi,  ikkilam chi  va 
uchlam chi  jinsiy  nisbatlar  m avjud. 
B irlam chi  nisbat 
— 
hom iladorlikdagi 
qiz 
va 
o 'g 'il 
bolalar 
nisbati. 
Ilm iy 
m anbalarda  qayd  etilishicha  100  ta  qiz  bola  hom ilaga  125-130 
ta   o 'g 'il  bola  hom ilalar tu g 'ila r ekan.
Ikkilam chi  nisbat  —  tirik  tu g'ilg an  o 'g 'il  va  qiz  bolalar 
nisbati.  T adq iqotlar  k o'rsatishicha  h a r  1000  ta  ch aq alo qd an  
488  tasi  qiz  va  512  tasi  o 'g 'il  b olalar  to 'g 'r i  keladi  (yoki  100  ta 
qiz  bolaga  105  —  106  ta  o 'g 'il  bola,  X itoyda  o 'g 'il  b olalar  k o 'p  
tug'ilyapti  -   100  ta  qiz  bolaga  1980  yil  107,4  o 'g 'il  bo'lsa, 
1993  yil  100  ta  qiz  bolaga  nisbatan  114,1  o 'g 'il  bola  tug'ilgan 
—  b u   m uam m o)  U chlam ch i  nisbat  —  reproduktiv  yoshdagi 
erkaklar  va  ayollar  nisbati  -   dem ografik  rivojlanishda  eng 
aham iyatli  nisbat
42

---

Yosh 
—  in so n   tu g ‘ilganidan  hayotining  m a ’lu m   nuqtasiga- 
ch a  b o ’lgan  davr.  Biologik  va  k alen dar  yoshlar  m avjud. 
H ozirgi  davrda  aholining  yosh  strukturasi  b o ’yicha  quyidagi 
klassifikatsiyasi  berilgan.  A holining  yosh  tarkibi  ijtim o iy - 
iqtisodiy  va  dem ografik  jaray o n larn i  o ’rganish  m aqsadida 
aholining  yosh  guruhlarga  b o ’linishidir.  A holi  yosh  guruhlari 
va 
dem ografik 
jaray on lar 
o ’zaro 
uzviy 
bog’liq 
holda 
shakllanadi.  A holi  tarkibida  yoshlar  (0  —  9,  10  —  19,  20  —  29 
yoshida)  salm og’ining  yuqoriligi  nikoh  va  tu g ’ilish  kabi 
dem ografik  jarayonlarga  ijobiy  ta ’sir  etadi.  A yni  paytda, 
tu g ’ilish  yuqori  b o ’lgan  hollarda  h ud ud lard a  bolalar,  yoshlar 
salm og’i  yuqori  b o ’ladi.
4-jadval