|
Yosh klassifikasiyasi*
Kalendar yosh
Inson hayoti davrlari
1 — 7 kunlik
Yangi tu g ’ilgan chaqaloq
7 kun — bir yosh
C haqaloq
1 — 3 yosh
Erta bolalik
4 - 7 yosh
Birinchi bolalik
8 — 12 (o’g’il bolalar)
Ikkinchi bolalik
8 - 1 1 (qiz bolalar)
1 3 -1 6 (o’g’il bolalar)
O ’sm irlar
12 - 15 (qiz bolalar)
17 - 21
Yigitlar
1 6 - 2 0
Qizlar
22 - 35 (erkaklar)
I — yetuklik davri
2 1 - 3 5 (ayollar)
36 — 60 (erkaklar)
II - yetuklik davri
35 - 55 (ayollar)
61 — 74 (erkaklar)
Keksa odam lar
56 - 74 (ayollar)
75 - 90 yosh
Q ari odam lar
90 d an yuqori yoshdagilar
U zoq um r ko’ruvchilar
* Народонаселение: Энциклопедический словарь. М., 1994 с. 461
T u g ’ilish darajasi past b o ’lgan h ollarda esa aholi tarkibida
qariyalar (60 yosh va u n d a n yuqori) salm og’i yuqori va o ’lim
hollari k o ’p ro q sodir b o ’ladi. D em ografik n u q tai nazard an
yondashganda. aholining bugungi yosh tarkibi kechagi aholi
43
tak ro r barpo b o ‘lishining natijasi va kelajakdagi dem ografik
rivojlanishning asosi b o ‘lib xizm at qiladi.
A holi yosh tarkibini o ‘rganganda, aholining alohida h ar bir
yoshlarga (0,1,2 ,3,4 ,5 ... 100 va u n d an yuqori) besh yillik yosh
guruhlariga (10 - 14, 15 - 19...) va u c h ta yirik - yirik
guruhlariga (0 — 14, 15 - 60, 60 va u n d a n yuqori) ajratiladi.
A holi yosh tarkibi dem ografiyada asosiy o ‘rganish obyekti
sifatida o ‘z kelib chiqish va rivojlanishiga ega. U shbu
rivojlanishni quyidagi y o ‘nalishlarga ajratish m u m kin: a)
alohida yosh guruhlari va u larni nisbatlarini statistik tahlili; b)
aholi yosh tarkibining shakllanish qonuniyatlari va ularning
dem ografik rivojlanishning om ili sifatidagi o ‘m i; v) aholi yosh
tarkibi va ijtim oiy-iqtisodiy jaray on larni o ‘zaro bog‘liqligi.
A holi sonining o ‘sib borishida u ning yosh tarkibi asosiy
om il hisoblanadi. XX asm ing o 'rtalarid a iqtisodiy rivojlangan
davlatlarda aholi tak ro r barpo b o ‘lishi tu g 'ilish darajasining
nisbatan
pastligi
va
aholi
um u m iy
tarkibida
bolalar
salm og'ining kam ligi bilan xarakterlanadi. R ivojlanayotgan
davlatlarda esa a n a shu davrda nisbatan yuqori tug 'ilish va
aholi tarkibida bolalar salm og'ining yuqoriligi xarakterli edi.
T ug'ilish yuqori va uni n azo rat etish darajasi past b o 'lg an
sharoitda aholining yosh tarkibi, aholi soni o 'sib borishiga
bevosita ta ’sir etadi.
Y osh akkum ulyatsiyasi — b a ’zi yosh guruhlaridagi aholi
sonini o 'z id a n oldingi yosh gum hidagi aholi so n id an oshib
ketishi. Bu h o i, k o 'p hollarda, aholi o 'z in i yoshini yaxlitlab
aytishi sababli sodir b o 'lad i. K o 'p ro q 60 y osh dan keyin
keksalar yoshlarini
ko 'p ay tirib
aytadilar.
N atijad a b a ’zi
yoshdagi aholi soni o 'z id a n oldingi yoshdan oshib ketadi.
M asalan, 1897 y. aholi ro'yxatlarin ing tah lilid an 70 yosh
erkaklar, 75 yosh ayollar soni 69 yosh va 74 yoshdagi aholi
sonidan oshib ketgan.
A holining yosh tarkibi aholining tabiiy harakati k o 'rsat-
kichi bilan cham barchas bog'langan. Inso nn in g iqtisodiy,
biologik va k alend ar yoshlari m avjud b o'lib , ular o 'z ilm iy
ta ’riflari
va
xususiyatlariga
egadir.
D em ografik
nuqtai
nazard an in so n um ri turli davrlarga b o 'lin ad i (go'daklik,
bolalik, yoshlik, yetuklik, m ehnatga qobiliyatlilik davri va
44
qariyalik). U m u m an , dunyo m iqyosida aholi yosh tarkibi
b o ‘yicha u c h ta dem ografik guruhlarga ajratiladi. Bularga 0-14
yosh (bolalar), 15-64 yosh (m eh n at yoshidagi aholi), 65 yosh
va u n d an yuqorilar (qariyalar) kiritiladi
Shved
d em o g raf olim i
G .S un db erg
aholining
yosh
tarkibiga qarab u ch turga b o ‘ldi:
1. Progressiv.
2. Statsionar.
3. Regressiv.
Progressiv-
yosh tarkibida aholi u m um iy m iqdorida bolalar
(0-14 yoshdagi) salm ogh qariyalarga (65 yosh va u n d an
yuqori)
qaraganda
yuqori
b o ‘lgan
h u d u d lard a
kuzatilib
ularn ing aholisi m u n tazam ko'payib boradi. B u yosh tarkibiga
A frika va Osiyo davlatlarini kiritsa b o ‘ladi. D unyo b o ‘yicha 15
yoshdan kichiklar jam ! aholining 26 foizini tashkil qilsa,
A frikada 41 foizni, O siyoda 25 loiz, Y evropada 16 foizga teng
(2012 y.). B izning respublikam iz aholisi yosh tarkibida aynan
shu yoshdagilar dunyo ko^rsatkichidan baland 29 foiz.
Statsionar-
yosh
tarkibida
aholi u m um iy m iqdorida
qariyalar salm og‘i yoshlar bilan tengdir. S tatsionar yosh
tark ib id a aholi soni b ir xil m iqdorda turadi. A holining tez
kam ayishi yoki k o ‘yayishi kuzatilm aydi.
Regressiv-
yosh tarkibida aholi u m um iy sonida qariyalar
salm og‘i bolalarga qaraganda yuqori b o ‘ladi. B unday holda
aholi soni asta-sekin kam ayib boradi va «depopulyasiya» holati
yuz beradi. A holi «qarib» borishi kuzatiladi. D u ny o aholisi
ning atigi 8 foizi (2012 yil) 64 y oshdan kattalarga to ‘g ‘ri
keladi. A Q S H , K anada, Y evropa, O keaniya davlatlarining
aksariyatida 64 yoshdan k atta yoshdagilar salm og‘i dunyo
aholisining
aynan
shu
yosh
tarkibi
b o ‘yicha
u m um iy
k o ‘rsatkichidan ustunligi kuzatiladi.
Aholi yosh tarkibini ikkita asosiy tipga ajratish m um kin.
Birinchi tioda (tu g'ilish va o 'lim yuqori b o 'lib , o 'rta c h a
u m r k o 'rish davri qisqa b o 'lg an rivojlanayotgan davlatlar)
bolalar, o 'sm irla r m iqdori u stun, qariyalar hissasi u n ch a katta
em as. Ikkinchi tip Shim oliy A m erika, Y evropa, Y aponiya,
Avstraliya m am lakatlariga xos (tug'ilish kam , o 'lim past
ko'rsatkichga ega, u zo q u m r k o 'ru v ch ilar k o 'p sonli) bolalar
45
va o ‘sm irlar soni qisqarib, qariyalar ulushi oshib boradi.
D unyo aholisining yosh tarkibida bolalar ulushi kam ayib,
m ehnatga
layoqatli
yoshdagi
va
keksa
aholi
salm ogh
k o ‘payayotgan m intaqalarga A m erika, Yevropa va Avstraliya
ham da O keaniya davlatlari kiradi. B inobarin,
1970-2012
yillarda 0-14 yoshdagi bolalar ulushi 36.6 d an 26,0 foizga
tushdi, m ehnatga layoqatli yoshdagi ah oli salm og‘i esa 57,9
dan 66,0 foizga k o ‘tarildi, 65 yosh va u n d an k attalar salm og‘i
barcha m intaqalarda sezilarli darajada ortib b orm o q d a, dunyo
b o ‘yicha bu k o ‘rsatkich hozirda 8 foizga teng (5-jadval).
5-jadval
Do'stlaringiz bilan baham: |
