Toshkent moliya instituti zulxumor toirovna abdalova zulxumor nazarovna tojiyeva

Aholisi  eng  ko‘p va  eng  kam  boMgan  davlatlar  (2012  y.)
Aholisi  eng  ko‘p 
davlatlar
Aholisi,  ming 
Idshi
Aholisi  eng  kam 
davlatlar
Aholisi,  ming 
kishi
Xitoy
1345,9
N auru
0,01
H indiston
1241,3
Palau
0.02
AQSH
311,7
San-M arino
0,03
Indoneziya
238,2
М онако
0,04
Braziliya
196,7
G renada
0,1
Pokiston
176,9
Seyshel orollari
0,1
Nigeriya
162,3
Antigua-
Barbados
0,1
Bangladesh
150,7
Mayot
0,2
Rossiya
142,8
San-Tom e-
Prinsipi
0,2
Yaponiya
128,1
Beliz
0,3
2.  Aholining ta k ro r  barpo  etilishi  va  uning tiplari
A holining  tak ro r  barpo  b o ‘lishi,  jam iy at  davom iyligini  ta ’- 
m inlovchi  asosiy  jaray o n   b o ‘lib,  tug‘ilish  va  o 'lim   jarayonlari 
natijasida,  inson  avlodining  m u n tazam   yangilanib  turishidir 
yoki  b ir  avlod  vakillarining  o ‘m ig a  ikkinchi  b ir  avlod 
vakillarining  kelishi,  avlod  alm ashinishidir.
A vlodlar  alm ashinishi  davom ida  (aholining  tak ro r  barp o  
b o ‘lishi)  uning  soni,  yosh  va  jinsiy  tarkibi  o ‘zgaradi.  A vlodlar 
alm ashinuvi,  aholi  tabiiy  o ‘sishi  hajm ini  aniqlash,  h ar  bir 
avlod  o ‘rtach a  u m r  ko‘rishi,  tug ‘ilish  va  o ‘lim   jarayonlari 
yig‘indisi  aholining  tabiiy  harakati  yoki  ta k ro r  barpo  b o ‘lishi 
deyiladi.  A holining  takror  barpo  etilishi  bevosita  va  bilvosita 
aholining  tug ‘ilishiga,  o ‘lim iga  va  tabiiy  o ‘sishiga  bo g ‘liq. 
Jam iyatda  avlodlar  alm ashinadi,  aholi  tak ro r  b arpo  b o ‘ladi. 
N atijada  aholi  soni  o ‘sadi.  A holining  tak ro r  Ь а ф о   boMishi  har 
bir  h u d u d   tabiiy,  ijtim oiy-iqtisodiy  m u hiti  ta ’sirida  ro ‘y  beradi 
va  taraqqiy  etadi.  Shu  boisdan  aholi  tak ro r  barpo  b o ‘lish
32

---

k o ‘rsatkichlari  turli  m am lakatlarda  turli  vaqtlarda  bir-biridan  
farqlandi.  Bu  farqlam ing  o ‘ziga  xos  xususiyatlarini  aniqlashda 
aholi  ta k ro r  barpo  b o ‘lishini  ifodalovchi  m axsus  k o ‘rsatkich- 
lardan  foydalanildi.  Biologik  hodisa  hisoblanm ish  tug‘ilish  va 
o ‘lim   asosiy  aholi  tak ro r  barpo  b o ‘lishidagi  k o ‘rsatkich  ek an- 
ligini  aytib  o ‘tgandik.  Bu  ko‘rsatkich  m iqdoriy  jih a td a n   1000 
kishiga  hisoblanadi  va  prom illeda  ifodalanadi.
A holi  tak ro r  barpo  b o ‘lishiga  k o ‘plab  o m illar  t a ’sir 
k o ‘rsatadi.  B ular  quyidagilar:
1.  Tabiiy-biologik;
2.  Ijtim oiy-iqtisodiy;
3.  Ijtim oiy-m adaniy;
4.  Psixologik;
5.  D em ografik.
T abiiy-biologik  om il  aholi  takror  barpo  b o ‘lishida  m uhim  
om illardan  biri.  Y er yuzi  aholisi  turli  tabiiy  sharoitda  yashaydi, 
tu g‘iladi  va  o ‘ladi.  Inso nn in g  tu g ‘ilishi  va  o ‘lishi  kabi  biologik 
hodisa  ekan   u  tabiiy  sharoit  bilan  uzviy bog‘liqlikdadir.
Jam iyat 
davom iyligini 
ta ’m inlovchi 
inson 
ijtim oiy- 
iqtisodiy,  ijtim oiy-m adaniy  va  psixologik  om illar  ta ’sirida 
shakllanadi  va  rivojlanadi.
A holi  tabiiy  o ‘sishi  un ing  jinsiy,  yosh  tarkibi,  nikoh  va 
ajralish  jaray on lari  h am   m u him   hisoblanadi.  B ulam ing  b ar- 
chasi  dem ografik  om illar  sirasiga  kiradi.  M a ’lum ki,  tug ‘ilish 
qanchalik  k o ‘p  b o ‘lsa,  aholi  soni  o ‘sib  boradi,  aholi  tarkibida 
bolalar  va  yoshlar  m iqdori  oshadi  yoki,  aksincha,  tug ‘ilish 
kam aysa,  jinsiy  tarkibdagi  buzulishlar  ro ‘y  bersa  aholi  yosh 
tarkibida  qariyalar  soni  va  salm og‘i  o ‘sadi  va  hokazo. 
Y uqoridagi  om illar  aholi  tak ro r  barpo  b o ‘lishiga  b ir  xil  ta ’sir 
etm aydi.
Ju m lad an ,  ijtim oiy-iqtisodiy  om il  aholi  tabiiy  harakatida 
m u h im   rol  o ‘ynaydi.  A holining  yashash  sharoiti,  sog‘liqni 
saqlashning  ahvoli,  ayollam ing  jam iyatdagi  o ‘m i,  aholining 
m adaniy  va  m a ’lum otlilik  darajasi  va  b oshqalar  aholi  tabiiy 
harakati  darajasini  belgilab  beradi.  U shbu  om illam ing   tug ‘ilish 
va  o ‘limga  ta ’siri  qaram a-qarshi  h am   b o ‘lishi  m um kin. 
A holining  yashash  sharoiti,  m oddiy  ahvoli  yaxshilanishi,  tibbiy 
xizm at  kabi  sohalarning  rivojlanishi,  o ‘lim   k o ‘rsatkichini
33

---

pasaytiradi,  aholi  o ‘rtacha  u m r  k o ‘rish  darajsini  uzaytiradi. 
N atijad a,  aholi  tarkibida  qariyalar  salm og‘i  k o ‘payadi  va  o ‘z- 
o ‘zidan  o ‘lim   k o ‘rsatkichi  osha  boshlaydi.
A holining  tak ro r  barpo  etilish  jaray on id a  tug ‘ilish  alohida 
о ‘пгща  ega  b o ‘lib,  unga  tabiiy-biologik,  dem ografik.  ijtim oiy- 
iqtisodiy,  m adaniy,  ta ’lim   darajasi  om illari  ta 'sir  k o ‘rsatadi. 
M asalan,  aholining  balog‘at  yoshiga  tez  yetishi  va  rep ro - 
duktivliligiga  (tu g ‘ish  im koniyatining  uzoqligi)  m am lak atlar- 
ning  iqlim   xususiyatlari  tabiiy-biologik  om il  sifatida  qaralsa, 
dem ografik  om illarga  esa,  aholining jins,  yosh  b o ‘yicha  tarkibi 
qaraladi.  A holining  farovonligi,  m adaniy  va  ta ’lim   darajasi 
h am   m am lakat  aholisining  tu g ‘ilish  k o ‘rsatkichlariga  bevosita 
ta ’sir  k o ‘rsatadi.
A holining 
tabiiy  o ‘sishi  tu g ‘ilganlardan 
o ‘lganlarning 
ayirmasiga  teng  yoki  aholining  h a r  1000  ta  kishi  o ‘rtasidagi 
tughlganlar  va  o ‘lganlar  o ‘rtasidagi  farqdir.  Insoniyat  jam iyati 
tarixida  aholi  tak ro r  b arpo  b o ‘lishida  m a ’lum   o ‘zgarishlar 
sodir  b o ‘lgan  va  b o ‘lm oqda,  oqibatda,  hozirgi  davrda  dunyo 
aholisining  tak ro r  barpo  etilishining  quyidagi  tiplari  paydo 
b o ‘ldi:
1)  arxetip;
2)  a n ’anaviy;
3)  zam onaviy.
A rxetipga 
xos 
aholining 
tabiiy 
o ‘sishi 
insoniyatni 
dem ografik  rivojlanishida  u zoq   davom   etgan  davri  b o ‘lib, 
aholining  yuqori  darajadagi  tu g ‘ilishi  yuqori  darajadagi  o ‘lim i 
k o ‘rsalkichlari  bilan  kuzatiladi.  Bunday,  tabiiy  o ‘sish  hozirgi 
davrda  A frikaning  k o ‘pgina  qoloq  m am lakatlariga  xos.  Turli 
ijtim oiy-iqtisodiy  sharoitda  aholining  takror  barpo  b o ‘lishining 
turli  k o ‘rinishlari  m avjud.  Ju m ladan .  rivojlanayotgan  yoki 
iqtisodiy  n o ch o r  davlatlardagi  aholi  o ‘rtasida  erta  oila  qurish, 
k o ‘p   farzandlilik,  ayollar  ahvolini  yaxshi  him oyalanm aganhgi, 
m a ’lum otlilik  darajasining  pastUgi,  sog‘liqni  saqlash  tizim ining 
yetarli 
y o ‘lga 
q o ‘yilm aganligi 
tughlishning  ju d a 
yuqori 
b o ‘lishiga,  o ‘lim   darajasining.  ayniqsa,  bolalar  va  ayollar  o ‘li- 
m ining  k o ‘pligiga  sabab  b o ‘ladi.  A holining  tu rm u sh   darajasi 
baland,  m adaniy  saviyasi  yuqori  b o ‘lgan  aksariyat,  rivojlangan 
davlatlarda  aholi  tak ro r  b arpo  b o ‘lishida  tug ‘ilish  darajasining
34

---

pastligini  k o ‘ram iz.  0 ‘rtacha  u m r  ko‘rish  k o ‘rsatkichi  eng 
balandni  tashkil  etadi.
Angliyalik  iqtisodchi  Sem yuel  Leng  «agar  h am m a  yetarli, 
qulay,  yaxshi  sharoitda  yashaganda  edi,  ho zir  dunyo  odam siz 
qolgan  b o ‘lu r  edi»  deydi.  B u n d an   aholining  m oddiy  ahvoli, 
m a ’naviy  tu rm u sh   darajasi  yuksalib  b o rar  ekan.  o ‘z  navbatida 
inson  psixologik  n u q tai  n azard an   k o ‘p  farzand  k o ‘rishni 
istam aydi,  degan  likr  tu g ‘iladi.
B.S. 
U rlanis  «M oddiy  jih a td a n   yaxshi  t a ’m inlangan 
oilalarning  farzandlari  kam   sonlidir»  deb  iqtisodiy  om ilning 
dem ografik  om ilga  k o ‘rsatayotgan  ta ’sirini  ifodalab  beradi. 
S huningdek,  u  m oddiy  om il  bilan  m a ’naviy  om ilning  avlodlar 
alm ashinuviga  h am isha  bir  xil  yo‘nalishda  ta ’sir  etm asligini 
h am   aytib  o ‘tadi.  A holi  tak ro r  b arpo  b o ‘lishi,  ushbu  om illar 
t a ’sirida  bir-b irid an   farq  qiluvchi  tiplari  vujudga  keladi.
B irinchi  tip  bu  guruhga  kiruvchi  davlatlarda  yashovchi 
aholi  o ‘rtasida  tugfilish  va  о ‘lim ning  yuqori  darajasi  va  bunga 
m os  ravishda,  aholining  kam   m iqdorda  k o ‘payishi  xos  b o ‘lib, 
hozirda  ushbu  tipga  kiradigan  davlatlar  yer  sharida  ju d a  kam  
m iqdorda  uchraydi.
Ikkinchi  tip  davlatlariga  tug ‘ilish  m iqdori  yuqori,  o ‘lim  
ko‘rsatkichi  tibbiyotdagi  erishilgan  y utuqlar  evaziga  keskin 
kam ayib  boradi.  A holi  yosh  tarkibi  progressiv,  keksa  va 
qariyalar  salm ogfi  kam   sonli,  bolalar,  yoshlar  ko‘pchilikni 
tashkil  etgan  holda.  aholi  tak ro r  barpo  b o ‘lishi  ijobiy 
b ah olanadi,  «dem ografik  portlash»  kuzatiladi.  A holi  tak ro r 
b arp o   b o ‘lishining  kengaygan  ushbu  tipiga  A frikaning  barcha 
davlatlari, 
X orijiy 
Osiyo, 
Janu biy 
A m erikaning 
qator 
davlatlari,  Avstraliya  va  O keaniya,  0 ‘rta  Osiyo  davlatlarini 
kiritish  m um kin.
U ch in ch i  tip   bu  tipdagi  davlatlarda  aholi  o iim in in g   kam  
m iqdori  ushlanib  tu rgan   holda,  tu g‘ilish  darajasi  qisqarib 
boradi.  A holi  soni  h ad d an   tashqari  k o ‘payib  yoki  kam ayib 
ketm aydi.  A holining  m a ’lu m   bir  m iqdorda  o ‘sishi  kuzatiladi. 
U shbu  tipdagi  davlatlar  aholi  tak ro r  b arpo  b o lish in in g   oddiy 
tipiga  kiruvchi  davlatlar,  deb  ataladi.
T o ‘rtin chi  tip  davlatlari  aholisi  o ‘z - o ‘zini  qayta  tiklam aydi. 
О ‘lib 
ketayotganlam ing 
m utlaq 
m iqdori 
hayotga 
yangi
35

---

kelayotganlar  m iq doridan  ortiq   b o ‘ladi.  M azku r  g uruh  davlat­
larida  «depopulyatsiya»  ro ‘y   beradi,  qisqargan  aholi  tak ro r 
Ь а ф о   b o iish ig a   olib  keladi.  Bularga  Y evropa,  B oltiqbo‘yi 
davlatlari,  Shim oliy  A m erikadagi  ma*lum  b ir  davlatlarni, 
Y aponiya,  G ruziya,  A rm aniston,  Rossiyani  kiritish  m um kin.
H o zird a  yer  shari  aholisi  tu g ‘ilish  u m u m iy   koeffitsienti  har 
m ing  kishiga  20  prom illega,  aholi  o ‘lim i  8  prom illega,  tabiiy 
k o ‘payish  12  prom illega  (2012  y)  teng  b o ‘lm oqda.  X V III  asr 
oxirlariga  q ad ar  yer  yuzining  b archa  m in taq alarida  tug ‘ilish 
k o ‘rsatkichi  yuqori  b o ‘lgan,  XX  asrga  kelib,  aksariyat,  rivoj­
langan  davlatlarda  industrlashtirish,  urbanizasiya  jaray o n lari- 
ning  jadallashuvi,  ayollam ing  ishlab  chiqarishda  faolligining 
avj  olishi,  fa n -ta ’lim   sohasidagi  rivojlanishlar,  m adaniyatning 
taraqqiy  etishi,  n ik o h   qurish  yoshining  ko‘tarilishi  natijasida, 
tu g‘ilish  bir  m u n c h a  pasaydi.  X IX   asr  oxirida  Y evropa 
davlatlarida  tu g‘ilish  yuqori,  o 'lim   past  b o ‘lib,  aholi  takro r 
barpo  b o ‘lishi  intensiv  ho latd a  b o ‘lgan  b o ‘lsa,  XX  asrda  huddi 
shu  ahvol  L o tin   A m erikasi  davlatlarida  kuzatilgan.  Y evropada 
bu  vaqtda  tu g ‘ilishning  pasayishi  aham iyatli  tus  olgan  va 
hozirgacha  bu jaray o n   davom   etm oq da.
T ug‘ilish  darajasidagi  o ‘zgarishlarni  eng  aniq  ifodalovchi 
dem ografik 
k o ‘rsatkichlardan 
biri 
tug ‘ihshning 
yig‘indi 
koeffitsienti  b o ‘lib,  u   m a ’lum   avlodga  tegishli  h ar  b ir  ayolning 
farzand 
k o ‘rish  davrida 
(o ‘rtach a 
15-49 
yosh) 
tuq qan 
bo lalam ing  o ‘rtach a  sonini  bildiradi.  Agar  m azku r  koeffitsient 
qaysi  bir  h u d u d d a  4,15  d an   yuqori  b o ‘lsa,  shu  h u d u d d a  aholi 
soni  tez  su r’at  bilan  k o ‘payib  boradi,  aholi  tarkibida  bolalar 
(0-14  yosh)  salm og’i  yuqori  b o ‘lib,  qariyalar  (65  yosh  va 
u n d an   kattalar)  salm og‘i  past  b o ’ladi.  A gar  tugffiishning 
yig‘indi  koeffitsienti  2,15  d an   kichik  b o ‘lsa  aholi  ju d a   sekin 
o ‘sib  boradi,  aholi  tarkibida  bolalarga  n isbatan   qariyalar 
salm ogh  yuqori  b o ‘lib,  aholining  dem ografik  «qarish» jarayoni 
ro ‘y  beradi.  Bu  k o ‘rsatkich  2,15  d an   4,15  gacha  b o ‘lsa 
tu g’ilish  darajasi  no rm al  hisoblanib,  aholi  o ‘rtach a  m e ’yorda 
k o ’payib  boradi.
T u g ‘ilishning  yig’indi  koeffitsienti  dunyo  b o ‘yicha,  2,5  ga 
teng  (2012  y).  D em ak,  aholi  tak ro r  b arpo  b o ‘lishda  davom  
etm oqda.  Rivojlangan  m am lakatlarda  bu  raqam   1,7  ga,  rivoj-
36

---

lanayotgan  davlatlarda  3,0  ta,  o ‘rtac h a  darajadagi  rivojla­
nayotgan  davlatlarda  esa  2,6  ga  teng  (2012  y).  A frikada 
tu g ‘ilishning  ushbu  koeffisienti  eng  yuqori  k o ‘rsatkichga  ega, 
y a’ni  4,7,  A m erikada  2,2,  A Q S H da  2,0,  O siyoda  2,2  va 
Y evropada  1,6  ni  tashkil  etadi.  D unyo  b o ‘yicha  Angola, 
K am erun ,  B runda,  M alavi  davlatlari  (5 ,7-6,5 )  aholisi  o ‘ta 
yuqori  tu g ilis h   darajasiga  ega.  Y evropa  aholisi  dem ografik 
inqirozga  yuz  tutgan,  b iro n ta  davlat  aholisida  tug ‘ilishning 
yig‘indi  koeffitsienti  2,0  d an   oshm aydi.  B unda,  albatta, 
m am lak atlar  aholisining  yosh,  jinsiy,  milliy  tarkibi,  hududiy 
joylashuvi,  ayollam ing  ijtim oiy  ishlab  chiqarishda  o ‘ta  yuqori 
darajada  bandligi  kabi  xususiyatlari  alohida  o ‘rin  tutadi.
3-jadval