Toshkent moliya instituti zulxumor toirovna abdalova zulxumor nazarovna tojiyeva

Yer  sharida  aholi  sonining  o ‘sLsh  sur’ati,  foizda
M intaqalar
Y il ar
Prognoz
1955-1984
1985-1999
2000-2025
D unyo  bo ‘yicha
1,9
1,6
1,2
Yevropa
0.7
0,3
0,1
Osiyo
2Д
1,6
1,0
Afrika
2.6
3,1
2,5
SH im oliy Amerika
1,3
0,8
0,6
Lotin  Am erikasi
2,0
2.0
1,4
Rossiya
1,3
0,8
0,6
Manba:  Population  Reference  Bureau.  2011  World Population  Data  Sheet.
A holining  m utlaq   soni  m u n tazam   o ‘zgarib  boradi.  Aholi 
ro ‘yxatlari  yordam ida  aholi  m utlaq  sonini  o ‘zgarishini  aniq 
ifodalash  m um kin.  A holi  m utlaq   sonidagi  o ‘zgarishlar  aholi 
soni  m u n tazam   k o ‘payib  borsa  ijobiy,  agar  aholi  soni  kam aysa 
salbiy  xususiyatga  ega  b o ‘lishi  m um kin.  M asalan,  0 ‘zbekiston- 
da  aholi  m utlaq  soni  1897-1989  yillarda  o ‘tkazilgan  aholi 
ro ‘yxatlari  oralig‘ida  m u n tazam   k o ‘payib  borgan.
A holi  soni  asosan  tabiiy  va  m exanik  k o ‘payish  orqali  ortib 
boradi.  Tabiiy  k o ‘payishda  dem ografik  jaray on lard an  tu g‘ilish 
va  o ‘lim   jarayonlari  m u h im   o ‘rin   tutadi.  T u g ‘lish  va  o ‘lim  
jarayonlari  natijasida,  aholi  ta k ro r  b arpo  b o ‘ladi,  avlodlar 
tu g ‘iladi.  A holi  tak ro r  barpo  b o ‘lishiga  quyidagi  om illar  ta ’sir 
k o ‘rsatadi: 
Tabiiy-biologik; 
Ijtim oiy-iqtisodiy; 
Ijtim oiy-
m adaniy;  Psixologik;  D em ografik.  Y er  kurrasi  aholisi  2012- 
yilda  7  m illiarddan  oshdi.  B M T   m a ’lum otlariga  qaraganda, 
dunyo  aholisi  2015-yilgacha  h ar  yili  80-85  m illion  kishidan 
k o ‘payib  boradi.
30

---

Statistik  m a ’lu m o tlar  k o ‘rsatishicha,  yer  shari  aholisi  XX 
asr  boshidan  to  hozirgi  davrga  q ad ar  3,5  m arta  k o ‘paygan. 
A holining  tez  su r'a t  b ilan   k o ‘payishi  XX  asrga  to ‘g‘ri  keldi  va 
bu  asosan  rivojlanayotgan  davlatlar  hisobiga  b o ‘lm oqda.  Agar
19 50 -1 9 9 0   yillarda  aholi  b u tu n   yer  sharida  yiliga  o ‘rtach a  1,8 
%
  k o ‘paygan  b o ‘lsa,  rivojlangan  davlatlarda  esa  bu  k o ‘rsatkich 
0,9  %  ni  va  rivojlanayotgan  davlatlarda  esa  2,1  %  ni  tashkil 
qiladi.  2000-yil  a w a l  yer  sharida  200  m illion  kishi  yashagan  va 
uning  aksariyati  O siyoda  joylashgan.  H ozirga  kelib  yer  yuzida 
aholi  quyidagicha  tarqalgan:
•  Y evropa  (Rossiya  Fedaratsiyasining  Y evropa  qism i  bilan 
birgalikda)  740  m ln
•  Osiyo  (Rossiya  Fedaratsiyasining  Osiyo  qism i  bilan 
birgalikda)  4216  m ln
•  A frika  1051  m ln
•  A m erika  942  m ln
•  Avstraliya  va  O keaniya  37  m ln
B M T   prognoziga  k oT a  dunyo  aholisi  2000-yil  -  6  030  m ln 
va  2005-yil  -  6  550,  2011-yil  -  7058  m ln,  2125-yil  -  8082  m ln 
kishiga  yetadi.
XX 
asm ing 
ikkinchi 
yarm ida 
dunyoning 
h am m a 
m intaqasida  aholining  o ‘rtach a  yillik  o ‘sish  su r’ati  pasaydi, 
Xorijiy  Y evropada,  bu,  ayniqsa,  sezilarli  b o ‘ldi.  F aqatgina 
A frikada  b u n d ay   hodisa  ro ‘y  berm adi.  M azkur  qo ra  m intaqad a 
h am o n   «dem ografik  portlash»  kuzatilm oqda. 
2000-2025- 
yillarda  h am   Afrikada  bu  holat  saqlanib  qoladi  (1-jadval). 
Oxirgi  30  —  40  yil  ichida  aholisi  tez  k o ‘payib  borishi  xos  b o ‘l- 
gan,  rivojlanayotgan  davlatlardagi  dem ografik  vaziyat  qato r 
m utaxassislarni  «dunyoda  aholi  ortiqchaligi  paydo  b o ‘ladi»— 
degan  tashvishga  h am   olib  keldi.  R ivojlanayotgan  davlatlarda 
aholi  k o ‘payishining  asosiy  sababi  o ‘lim ning  keskin  kam ayishi, 
tug ‘ilish  darajasining  yuqoriligi  ham da  o ‘rtach a  u m r  k o ‘rish 
m u dd atining   oshganligidir.  H ozirgi  paytda  dunyo  aholisining 
deyarli  60  %  H orijiy  O siyoda,  15  %  ga  yaqini  -   A frikada,  13 
%  -  A m erikada,  11  %  H orijiyY evropada,  0,5 
%  -
  AvstraUya  va 
O keaniyada,  ham da  6  %  -  M D H   tarkibiga  kirgan  davlatlarda 
istiqom at  qilishadi.  A holi  sonining  tez  oshib  borishi  Afrika  va
31

---

L otin  A m erikasi  davlatlarida  kuzatilib,  ularda  aholi  yiliga  2,5 
-   3  %  d a n   k o ‘payib  borm oqda.
2-jadval