bugSTb*-uni qurib qolishdan saqlaydL
Bundukning y og‘ochi qattiq, og‘ir, pishiq, o ‘zakli boMib,
o‘zagi pushti rangli Undan shpal, telegraf ustunlarini va mebel
sanoatida foydalaniladi. Zax joyda ko‘p vaqtgacha chirimaydi.
U rug‘idan sun’iy kofe tayyorlanadi. U joylarni va ko‘chalami
ko‘kalamzorlashtirishda ko‘p ekiladi. U nihoyatda chiroyli daraxt.
BA GRY A NN IK - C E R C IS
Daraxt o ‘simligi boMib, barglari oddiy, keng, butun, o ‘yiqli
yoki ikki boMak, uchta yoki ko‘p tomirli bo‘lib tuzilgan. Yon
bargchalari tangachasimon boMib, tez to ‘kilib ketadi. Gullari pushti
rangda. Daraxti barg yozishdan oldin gullaydi, gullari y ig ‘ilib,
buyraksimon shingilcha hosil qiladi. Mevasi dukkak, cho‘zinchoq,
yassi-ezik, ingichka, ikki pallali. Turkumning 3 ta turi bo‘lib, ular
G 'arbiy Evropada, Osiyoda, Yaponiyada va Shimoliy Amerikaning
m o‘5tadil iqlimli hududlarida tarqalgan. Markaziy Osiyoda uning
bitta turi Kanada bagryannigi (C. canadensis) tarqalgan. Bu daraxt
o ‘simlik b o ‘lib, novdasi silliq, qo‘ng‘ir rangda, barglari navbat bilan
joylashadi, ular oddiy, yumaloq yoki buyraksimon boMib, uchi
yumaloq yoki o ‘yiq, tubi yuraksimon, cheti tishchasiz, tuksiz, bo‘yi
5-8 sm, eni 7-12 sm. Barg bandi 20-30 mm, 5-7 ta asosiy tom iri bor.
Gullari binafsha rangda, to ‘pguli katta shingilcha hosil qiladi.
Daraxti barg yozishdan oldin gullaydi, guli nektarli. M evasi uzun,
yassi dukkak, yuqori choki qanotchali.
Y og‘ochi qattiq, og‘ir, o ‘zakli b o iib , o ‘zagi yashil-sariq,
tevaragi oq-pushti rangda. Bu daraxt urug‘dan ko'payadi. UrugM
unib chiqish xususiyatini 2 yilgacha saqlaydi. M anzarali daraxt
sifatida Qrimda ko‘p ekiladi. G ‘arbiy Tyan-Shanda va Pomir-
O loyda ham da Kopettog‘da yovvoyi holda tarqalgan. Sovuqdan
qisman zararlanadi. Issiqqa, qurg‘oqchilikka juda chidamli.
•
31-rasm.
Gullagan kanada bagryannigi.
Y APO N SO FO R A SI - SO R H O G A JA P O N IC A
B o‘yi 10-20 m, shox-shabbasi yoyiq, sharsimon, nihoyatda
go‘zal daraxt. Po‘stlog‘i katta yoshida bo‘yiga yorilgan boMadi va
qoramtir tusga kiradi, shoxi va novdalarining pustlogM silliq va to ‘q
yashil boMib, yasmiqchalari bor. Barglari navbat bilan joylashadi,
toq patsimon tuzilgan boMib, 7-17 ta tuxumsimon bargchalardan
iborat.
32-rasm.
Yapon soforaning gullagan davri.
151
Sofora iyun oyidan avgust oyigacha gullaydi, gullari oq sariq,
kapalaksimon boMib, novdasining uchida shingil ro‘vak hosil qiladi.
U nektar chiqarib turadigan o ‘simlik. Dukkagi oktyabr oyida etiladi,
u daraxtda osilib turadi, seret, sirti cho‘tir, pallalarga ajralmaydi.
Elimsim on suyuqlik bilan toMa, a w a l yashil bo‘lib, so ‘ng to ‘q qizil
rangga kiradi. UrugM qora boMib, loviyaga o ‘xshab ketadi. U
bahorda sepilsa, 10-15 kundan so‘ng unib chiqadi. 0 ‘q va yon
ildizlari baquvvat boMib rivojlanadi, to ‘nkasidan ko‘karadi. Daraxti
tarkibida zaharli modda bor, ammo undan hayvonlar zararlanmaydi.
Soforaning yog‘ochi o ‘zakli, qattiq. M evasidan sariq rang
bo‘yoq olinadi. Bu daraxt Yaponiyada va Xitoyda tabiiy holda
o ‘sadi. M DH ga bundan 150 yil ilgari keltirilgan. Sovuqdan
zararlanadi, shuning uchun u Uqrainaning janubiy tumanlarida,
Krimda va Kavkazda ekiladi. Y orug‘sevar o ‘simlik, er tanlamaydi,
sho‘rtob tuproqda ham o ‘saveradi, qurg‘oqchilikka chidamli. Sofora
xushmanzara daraxtlardan biri hisoblanadi. Chunki chiroyli
gullaydi. Tuproqni yom g‘ir yuvib ketishidan saqlash uchun uni
qiyaliklarga ekish muhim ahamiyatga ega. Ko‘kalamzorlashtirish
ishlarida keng qoMlash tavsiya etiladi.
Q AY IN - B ET U L A
Daraxt yoki buta o ‘simligi bo‘lib, tanasi va shoxlarining
po‘stlog‘i silliq, oq va jig ar rangda boMib, yupqa po‘st tashlab
turadi. Tanasining tubidagi po‘stlogM bo‘yiga ingichka yoriladi,
rangi qorayadi. Kurtak va barglari navbat bilan joylashadi. Barglari
oddiy tuzilgan bandli, tez to‘kiladigan yonbargchalari bor, kuzda
to ‘kilib ketadi. Barg plastinkasi butun, yumaloq va lanset shaklida,
cheti tishchali, patsimon tomirli. U lar bir uyli, ayrim jinsli daraxt.
Erkak gullari kuzda hosil boMadi, ular silindrsimon kuchala boMib,
shoxining uchida bittadan joylashadi. U rg‘ochi gulli kuchalalari erta
bahorda kalta novdalardagi barglar qoMtigMda 2 ta yoki 4 tadan
boMib rivojlanadi.
Qayin erta bahorda gullaydi va shu paytda barg ham yozadi.
Mevasi etilganda o ‘rama tangachasi dag‘allashadi. Ildizi yuza
joylashadi. T o‘nkasidan ko‘karadi, katta yoshida bu xususiyati
yo‘qoladi. Qayin 40 yoshgacha yaxshi o ‘sadi, so‘ng o ‘sishi
susayadi. U 100-120 yil yashaydi. Ular tundra mintaqasidan dasht
mintaqasigacha tarqalib, katta-katta o ‘rmonzorlar hosil qiladi. U
ko‘kalamzorlash-tirishda ko‘p ekiladi, chunki chiroyli daraxt.
33-rasm.
Qayin daraxtidan ko‘kalamzorlashtirishda foydalanish.
G O ‘ZA L K A TA LPA - C A TA LPA SPE C IO SA
Katta daraxt boMib, bo‘yi 30 m, diametri 1,5 m ga etadi. Tanasi
tik o ‘sadi, shox-shabbasi piramida shaklida yoki keng. Tanasi va
shoxlarining po‘stlogM qizil-qo‘ngir. Bo‘yiga enli yorilgan. Barglari
keng-oval shaklda, goho cho‘ziq, bo‘yi 15-30 sm ga etadi, uchi
o ‘tkir, tubi to ‘mtoq, cheti tishchali. Yuz tomoni tiniq yashil, tuksiz,
orqa tomoni sertuk hidsiz. Barg bandi 10-15 sm. Gullari kam gulli
ro‘vak hosil
qiladi.
Ro‘vaginiig
bo‘yi
20
sm
ga etadi.
Ko‘sakchasining uzunligi 45 sm, eni 1,5 sm po‘sti juda qalin, urugM
yumaloq, kalta tukli.
G o‘zal katalpaning yog‘ochi oq, engil, nihoyatda pishiq, namda
chirimaydi, shu sababli undan shpal va telegraf ustunlari uchun
foydalaniladi. Katalpa juda chiroyli o ‘simlik, u parklarga va
ko‘chalarga ko‘p ekiladi. Shimoliy Amerikada Missisipi va Missuri
Ogayo daryolari bir-biriga qo‘shiladigan tumanlarda, Tennesi
shtatida va Shimoliy Arkanzasning g ‘arbiy tumanlarida tarqalgan.
0 ‘zbekistonga 1920 yillardan ilgari keltirilgan. Chiroyli daraxt
boMganidan ko‘kazorlashtirishda ko‘p ekiladi.
34-rasm.
G o‘zal katalpa daraxtining ko‘rinishi.
M A G N O L IY A - M A G N O L IA
M agnoliya barglari doim yashil yoki to ‘kilib turadigan
nihoyatda go‘zal daraxtdir. Uning bo‘yi 25-30 metrga etadi. Barglari
oddiy, seret, cheti tekis boMadi. Gullari bittadan, yirik, diametri 10-
25 sm ga yaqin, oq yoki pushti, nihoyatda xushbo‘y. Gu!qo‘rg ‘onda
barglari 8-12 ta boMib, har qaysi doirasida uchtadan joylashadi.
Changchisi va urug‘chisi cheksiz ko‘p, ular spiral shaklda
joylashadi. M agnoliya hasharotlar yordamida changlanadi. Mevasi
ko‘p. 1-2 urugMi danakcha-rezavor mevadir.
U Shimoliy Amerikadan tarqalgan. Kavkaz va Qrim sharoitida
doim yashil holida o ‘sadi. Ba’zi turlari kuzda bargini to‘kadi.
Bizning sharoitimizda magnoliya qurg‘oqchilikdan va qishki
sovuqdan zararlanadi.
Magnoliya chiroyli daraxt boMganligidan respublikamizning
janubiy tumanlarida turar joylarni bezash uchun ekish maqsadga
muvofiqdir.
L O L A D ARA X TI - L IR IO D E N D R O N T U LIPIFER
a
B o‘yi 30 metrga, diametri
2
metrga etadigan daraxt. Tanasining
po‘stlogM yorilgan, tipik kul rangda, shox-shabbasi oval yoki keng
piramida shaklida. Novdalari qo‘ng‘ir kul rangda, ikki yoshidan
boshlab, oqish po‘st tashlab turadi. Barglari oddiy lirasimon
shaklda, yashil zangori rangda, navbat bilan joylashadi. Gullari
lolaning gultojisiga o ‘xshaydi, bo‘yi 5 sm, och sariq yoki pushti
yashil rangda. Mevasi qubba shaklida boMib, kuzda etiladi. Kuzda
barglari sarg‘ayib to ‘kiladi. Bu daraxt 250 yil yashaydi.
35-rasm. Lola daraxtining gullagan novdasi.
Qubbasimon mevasi qanotchaga o ‘xshash qismlardan tashkil
topgan boMib, har qaysi qanotcha ichida urug‘ joylashadi. Mevasi
155
kuzda etilgach qubba to kilib, qanotchalari ajraladi va sharaol
vositasida tarqaladi. Sepishdan oldin urug'ini stratifikasiya qilish
Do'stlaringiz bilan baham: |