Oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi andijon davlat universiteti

Yaxlitlik  tamoyili – 
tadqiq qilinayotgan ob’ektlarning  alohida yaxlit xossalarini 
boshqa  ob’ektlar  (yaxlitliklar  va  sh.k.)  bilan  o‘zaro  aloqada  bilish.  Sodda  qilib 
aytganda,  butun  narsa  uning  tarkibiy  qismlari  yig‘indisidan  katta.  Aniqrog‘i,  har 
qanday  tizim,  yaxlitlikda  tarkibiy  qismlar,  unsurlarning  jami  xossalariga  bog‘lab 
(reduksiyalab) bo‘lmaydigan xossalar bo‘ladi. Masalan, molekulalarning xossalari 
ularning  tarkibidagi  atomlarning  xossalari  bilangina  cheklanmaydi;  tirik 
                                                 
159
 Ницше Ф. По ту сторону добра и зла // Ницше Ф. Сочинение в 2-т. М.: Мысль. 1990. -С 
58.  

---

hujayralarning  xossalari  ularning  tarkibidagi  molekulalar  va  organoidlarning 
xossalari  bilangina  cheklanmaydi;  populyatsiyalarning  xossalari  o‘z  tarkibiga 
kiruvchi mavjudotlarning xossalari bilangina cheklanmaydi; til xossalari uni tashkil 
etuvchi  leksik  birliklar,  grammatika  qoidalari,  semiotik  tafsilotlarning  xossalari 
bilangina cheklanmaydi.  
Kontrreduksiya
  tamoyili  –V.I.  Kurashov160  ta’riflab  bergan  (mazkur  tamoyil 
ontologik  nuqtai  nazardan  barcha  tabiiy  tizim  (yaxlitlik)da  oliy  immanent 
«metayaxlit» xossalarning mavjudligini va mazkur tizim (yaxlitlik)ni yanada yuksak 
darajada uyushgan tizimning tarkibiy qismi, unsuri sifatida tadqiq qilish jarayonida 
yuqorida zikr etilgan xossalarni bilish (gnoseologik nuqtai nazardan) mumkinligini 
e’tirof  etadi.  Bu  yerda  aynan  immanent,  ya’ni  mazkur  yaxlitlikka  avvaldan  xos 
bo‘lgan  xossalar  to‘g‘risida  so‘z  yuritilayotganligi  maxsus  qayd  etiladi. 
Kontrreduksiya  tamoyili  elementar  zarralardan  tortib  to  ijtimoiy-tabiiy 
tizimlargacha bo‘lgan barcha tabiiy ob’ektlarga, shu jumladan, tabiiy tilga nisbatan 
amal qiladi.  
Xullas,  kontrreduksiya  tamoyili  deganda  ob’ekt  (yaxlitlik,  tizim)larni  nisbatan 
yuksak  darajada  uyushgan  tizimlarning  tarkibiy  qismlari  sifatida,  shu  jumladan, 
tadrijiy  rivojlanayotgan  tabiiy  tizimlarning  tarkibiy  qismlari  sifatida  tadqiq  qilish 
jarayonida mazkur ob’ektlarning «metayaxlit» xossalarini bilish tushuniladi. Tadqiq 
qilinayotgan  ob’ektlarga  nisbatan  kontrreduksiya  tamoyilini  qo‘llash  natijasida 
aniqlangan  immanent  «metayaxlit»  xossalarni  oliy  narsalar  va  kelajak  haqidagi 
immanent «xotira» deb nomlash ham mumkin.  
Kontrreduksiya  tamoyili  «butunning  xossalari  uning  tarkibiy  qismlari 
xossalarining yig‘indisidan katta», degan ma’lum qoidaga asoslanibgina qolmasdan, 
tabiiy  tuzilmalar  (yaxlitliklar)ning  oliy  (metayaxlit)  xossalarini  ajratadi.  Muayyan 
ob’ektning  aniqlangan  yaxlit xossalari,  agar  ular tarkibiy  qismlarning xossalariga 
bog‘liq bo‘lmasa, «metayaxlit xossalar» bo‘lmasligi mumkin.