Muallifdan

 3.  Ovoz  va  shovqinning  ishtirokiga  ko‘ra
  undoshlar  ikki  xil 
bo‘ladi: 
Jarangli va jarangsiz 
undoshlar. Jarangli undoshlar ovoz va 
shovqindan iborat bo‘ladi. Tarkibida ovoz (un) miqdori ko‘p bo‘lgan 
jarangli  undoshlar 
sonor  (
lotincha
  «ohangdor»
)  lar  deyiladi.  Sonor 
tovushlar 5 ta: 
m, n, ng, l, r 
 
Jarangli 
b  v  d  g  J 
J 
z  g‘  l  m  n  ng 
r  y   
 
 
Jarangsiz 
p  f 
t 
k  ch 
sh 
s  x 
 
 
 
 
 
 
s  h  q 
 
 Faqat jarangli undoshlardan iborat so‘zlar:
 mard, javlon, maydon, 
jadval.
 
 Faqat  jarangsiz  undoshlar  ishtirokidagi  so‘zlar:
  paxta,  ko‘kat, 
soch popuk, sex
. 
 
UNDOSH TOVUSHLAR TASNIFI 
 
Ovoz 
va 
shovqinning 
ishtirokiga 
ko‘ra 
 
Hosil 
bo‘lish 
usuliga 
ko‘ra 
 
 Hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra 
Lab 
tovushlari 
 
 Til tovushlari 
lab-
lab 
lab-
tish 
Til 
oldi 
Til 
o‘rt
a 
 til orqa 
sayoz 
Chuqur 
 
 
b 
 
 
 
d 
 
 
 
 
 
g 
 
 
Jarangli 
Portlovch
ilar 
Jarangsiz 
p 
 
t 
 
k 
q 
Jarangli 
 
Sirg‘aluv
chilar 
v 
v 
z,j 
y 
 
g‘ 
Jarangsiz 
 
f 
s,j 
 
 
x 
Jarangli 
Qorishiq 
 
 
j 
 
 
 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
71 
71
 
Jarangsiz 
tovushlar 
 
 
ch 
 
 
 
 
 
 
Jarangli 
 
Burun 
tovushlari 
m 
 
n 
 
n(ng) 
 
Yon 
tovush 
 
 
l 
 
 
 
Titroq 
tovush 
 
 
r 
 
 
 
 
Bo‘g‘in 
 Bir  nafas  to‘lqinida  aytiladigan  tovush  yoki  tovushlar  yig‘indisi 
bo‘g‘in
 deyiladi. So‘zda nechta unli bo‘lsa, shuncha bo‘g‘in bo‘ladi. 
Bir unli bir bo‘g‘inni hosil qila oladi. Bo‘g‘inlar tarkibi quyidagicha 
bo‘ladi: с-undosh; v-unli. 
v:
 o-na, u-mid, a-ka, i-jod, o-lim, a-yoz. 
vс:
 o‘t, el, ot, on, ur, ish, oy, ip, iz, o‘y, ol-(ma), in-(kor).
 
cv
: bu, shu, da-da, ma-na, da-(vom), sa-na, ra-(von), sa-(bab).
 
cvc:
 ko‘k, gul, qo‘l, sol, bor, dam, tan-qid, tan-bur, rav-shan.
 
cvcc
: go‘sht, qasd, mard, qasr, fikr, ranj, hukm, mehr.
 
vcc:
 aql, ust, asr, ahl, art, ishq, ont.
 
ccvcc
-sport, shrift.
 
O‘zbek  tilida  bir  unli,  ikki  undoshdan  iborat  bo‘g‘in  mavjud, 
ammo ikki unli va bir undoshdan iborat bo‘g‘in uchramaydi. Negaki, 
bir  unli  bir  bo‘g‘inga  teng  keladi.  Bo‘g‘inning  ahamiyati 
quyidagilardan iborat:  
a)  maktab  o‘quvchilarini  o‘qish  va  yozishga  o‘rgatish  bo‘g‘inga 
asoslanadi; 
b)  she’riy  misralarda  bo‘g‘inlar  tengligi  alohida  ahamiyat  kasb 
etadi; 
v) so‘zni ko‘chirishda bo‘g‘inga asoslaniladi. 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
72 
72
 
 Bo‘g‘in tuzilishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi:
 ochiq bo‘g‘in va yopiq 
bo‘g‘in. 
 Unli bilan tugagan bo‘g‘in ochiq hisoblanadi:
 ma-la-ka, ka-li-ma, 
o-na.
 
 Undosh  bilan  tugagan  bo‘g‘in  yopiq  hisoblanadi: 
mak-tab,  kaj-
raf-tor, tan-siq.