Muallifdan

 
 
 Urg‘u 
 
 Urg‘u ikki xil bo‘ladi: 
so‘z urg‘usi va gap urg‘usi.
 
 1.
 So‘z urg‘usi
. So‘zdagi ma’lum bir unlining (yoki bo‘g‘inning) 
cho‘ziqroq, ajratib, ta’kidlab aytilishidir. O‘zbek tilidagi so‘z urg‘usi 
ko‘chuvchan xarakterga ega bo‘lib, asosan so‘zning oxirgi bo‘g‘iniga 
tushadi:  gul-gulzor-gulzorlar-gulzorlarimiz-gulzorlarimizni.  So‘zga 
qo‘shimcha qo‘shilishi bilan urg‘u ko‘chib boraveradi. Lekin barcha 
qo‘shimchalar  ham  urg‘u  olavermaydi.  Quyidagi  qo‘shimchalar 
urg‘u olmaydi: 
 1.  Birinchi  darajali  shaxs-son  qo‘shimchalari:
  -man,  -san,  -dir,  -
miz, -siz
. Masalan, o‘quvchi
man
, bola
man
, yaxshi
siz
. 
 2.  Sonlardagi-
ta,  -tacha
  qo‘shimchalari,  ravish  yasovchi-
cha
 
qo‘shimchasi 
urg‘u 
olmaydi: 
o‘n
ta
, 
yigirma
ta
, 
beshta
cha
, 
mardlar
cha.
 
 3.
  -dek,  -day
  qo‘shimchalari  ham  urg‘u  olmaydi:  qor
dek
,  oy
dek
, 
shisha
dek
. 
 4.  Fe’lning  bo‘lishsiz  shakli  -
ma
  ham  urg‘u  olmaydi:  kel
ma
di, 
ol
ma
gan, ayt
ma
di. 
 5.  Qo‘shimcha  holidagi  yuklamalar  urg‘u  olmaydi:  qiz
gina
, 
keldi-yu.  
Ba’zi  so‘zlarda  urg‘u  oxirgi  bo‘g‘inga  tushmaydi: 
ammo,  doim, 
afsuski,  hatto,  xuddi,  albatta,  balki,  hamma,  texnika,  hamisha,  kofe. 
Bunday  holat  o‘zlashgan  (boshqa  tillardan  kirgan  )  so‘zlarda 
kuzatiladi.  

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
73 
73
 
 So‘z  urg‘usi  ma’no  farqlash  uchun  ham  xizmat  qiladi.  Masalan:
 
olma  (meva)-olma  (fe’l),  etik  (kiyim)-etik  (fan),  atlas  (xarita)-atlas 
(ko‘ylak),  hozir  (payt)-hozir  (tayyor),  yangi  (kitob)-yangi  (payt), 
qo‘llar  (ot)-qo‘llar  (fe’l),  qishloqcha  (ot)-qishloqcha  (ravish), 
o‘quvchimiz-o‘quvchimiz.
 
 Demak,  so‘z  urg‘usi  so‘zdagi  biror  bo‘g‘inni  ajratib,  ta’kidlab 
aytish va ma’no farqlash uchun xizmat qiladi. 
 2.
  Gap  urg‘usi
  «mantiqiy  urg‘u»,  «logik  urg‘u»,  «ma’no 
urg‘usi»  kabi  terminlar  bilan  yuritiladi.  Gap  urg‘usi  gapdagi  biror 
so‘zning  ta’kidlab,  ajratib  aytlishidir: 
Biz  kecha  sayohatga  bordik. 
Biz sayohatga kecha bordik. Kecha sayohatga biz bordik
. 
 Gap  urg‘usini  olgan  bo‘lak  kesimdan  oldin  (  kesim  oldida) 
keladi.