N. X. Ermatov, D. G‘. Azizova, N. M. Avlayarova, B. Yu. Nomozov, R. S. Bekjonov, A. I. Abdiraz а kov, M. X. Ashurov

Ultratovushli, issiqlik va ionli sarf o‘lchagichlar
. 
Ifloslangan,  tez  kristallanadigan  va  agressiv  suyuqliklar,  shuningdek,  tez 
o‘zgaruvchan  va  pulslanuvchi  oqimlar,  ayniqsa,  elektr  o‘tkazmayd
igan  suyuqliklar 
sarfini  o‘lchashda  induksion  sarf  o‘lchagichlarni  ishlatib  bo‘lmagan  hollarda 
ultratovushli  qurilmalardan  foydalaniladi.  Sarf 
o‘lchashning  ultr
atovushli  usuli
 
quvurga  nisbatan  ultratovush  tezligining  oqim  tezligiga  bog‘liqligiga  asoslangan. 
Tovush  to‘lqinining  harakatdagi  muhitda  tarqalishida  tovushning  manbadan  qabul 
qiluvchi  qurilmaga  yetib  borish  tezligi  faqat tovushning  tezligiga  emas, balki  harakat 
qiluvchi  muhitning  tezligiga  ham  bog‘liq  bo‘ladi.  Sarf  o‘lchashning  ultratovushli 
prinsipi  shunga  asoslangan.  Agar  tovush  to‘lqini  oqim  yo‘nalishida  harakat  qilsa, 
ularning tezligi qo‘shiladi, tovush oqimga qarshi yo‘nalsa, tezliklar ayirmasi topil
adi. 
Ultratovushning  oqim  bo‘yicha  va  unga  qarshi  yo‘nalishdagi  tezligining  farqi  oqim 
tezligiga, binobarin, oqayotgan suyuqlik sarfiga mutanosib.  
Ultratovushli sarf o‘lchagichlarning ishlash prinsipi quyidagilarga asoslangan:
 
1)
 
ultratovushning oqim bo‘ylab
 
va unga qarshi yo‘nalishdagi vaqt tafovutini 
o‘lchash; 
 
2)
 
ultratovush  tebranishlarining  oqim  bo‘ylab  va  unga  qarshi  yo‘nalishdagi 
tebranishlari fazalarining siljishini o‘lchash;
 
3)
 
avtotebranishlar sxemasi vujudga keltirgan va shu bilan birga oqim bo‘ylab 
hamd
a unga qarshi yo‘nalishda hosil qilingan ultratovush tebranishlari chastotasining 
ayirmasini o‘lchash.
 
Issiqlik (kalorimetrik) sarf o‘lchagichlarning
 ishlash prinsipi suyuqlik yoki gaz 
oqimining  yordamchi  energiya  manbai  yordamida  qizdirilishiga  asoslangan.  Bu 
energiya  manbai  oqim  tezligi  va  qizdiruvchi  qurilma
lardagi  issiqlik  sarfiga  bog‘li
q 
bo‘lgan  haroratlar  farqini  vujudga  keltiradi.  Agar  o
qimning  atrof  -  muhitga  bergan 
issiqligini  e’tiborga  olmasak  qizdiruvchi  asbob  sarflangan  va  oqimga  uzatilgan 
issiq
lik o‘rtasidagi issiqlik balans
i tenglamasi quy
idagicha bo‘ladi:
 

---

43 
 
g
t
=K·Q
m
·C
p
·∆t
 
 
 
 
 
 (III.1) 
 
bu  yerda:
  g
t
  -  qizdirgichning  suyuqlik  yoki  gazga  bergan  issiqlik  miqdori, 
Vt
;              
K
  - 
quvur  kesimi  bo‘yicha  haroratning  notekis  tarqalishiga  tuzatish 
koeffitsiyenti;         
Q
m
  -  muhitning  massa  sarfi,  kg/s; 
C
p
  - 
muhitning  o‘zgarmas  bosimdagi  solishtirma 
issiqlik  sig‘imi,  J/(kg  k); 
∆t
-oqim  haroratining  qizdirishdan  avvalgi  va  keyingi 
o‘rtacha qiymatining farqi, K.
 
Kalorimetrik  sarf  o‘lchagichlar  ikki 
gurux
ga  bo‘linadi.  Ulardan  birinchisida 
sarf qizdirgich  iste’mol  qilgan quvvat  miqdoridan  aniqlanadi.  Bu quvvat o‘zgarmas 
haroratlar farqi ∆t ni ta’minlaydi. Ikkinchi 
gurux
dagi kalorimetrik sarf o‘lchagichlar 
sarf  qizitgichga  berilgan  o‘zgarmas  quvvat
d
agi  ∆t  ha
roratlar  farqidan  aniqlanadi. 
Haroratlar farqi, odatda, termojuftlar yoki qarshilik termometrlari orqali o‘lchanadi. 
Qarshilik  termometrlarini  bir  me’yor
l
i  oqim  kesimini  qoplaydigan  to‘r  shaklida 
tayyorlab,  kesim  bo‘yicha  o‘rtacha  haroratni  o‘lchash  mumkin
. 
O‘
lchanayotgan 
muhit odatda, 1...3
o
C ga 
qizdiriladi, shuning uchun, sarf o‘lchangan paytdagi iste’mo
l 
qilingan quvvat katta bo‘lmaydi.
 
Modda sarfini o‘lchashda, ko‘pincha, ikkinchi 
gurux 
sarf o‘lchagichlari ishlatiladi.
 
Ikkinchi  gurux 
sarf  o‘lchagichning
  prinsipial  sxemasi  tasvirlangan.  Sarf 
o‘lchagichga ketma
-ket ulangan ikkita qarshilik termometrlari 
o‘rnatilgan.
 
Termometrlarning  ketma-
ket  ulanishi  ulardagi  tokning  tengligini  ta’minlaydi. 
Bu  hol  termometrlarni  qizitgichdan  avvalgi  va  undan  keyingi  haroratlar  farqi 
bo‘yicha darajalashga imkon beradi. Qarshilik termometrlarining ikki tirsagi 
R
1
 va 
R
2
 
doimiy qarshilikdan iborat bo‘lgan ko‘prik tirsaklariga ulanadi.
 
Kalorimetrik  sarf  o‘lchagichlarning  afzalliklari  –
  yuqori  aniqlik  sinfiga  ega 
(xatoligi ±0,5...1%); o‘lchash diapazoni katta (10:1); pulslanuvchi va kichik sarflarni 
o‘lchash  imkoni  bor.  Bu  asboblarning  kamchiligi  –
  berilgan  haroratlar  farqi  va 
oqimni  isitish  uchun  elektr  quvvatinng  doimiyligini  avtomatik  ravishda  saqlash 
murakkab.  Kalorimetrik  sa
rf  o‘lchagichlar  asosan  gazlar  sarfini  o‘lchash  uchun 
ishlatiladi. 

---

44 
 
Gazlar sarfini o‘lchash uchun ionli o‘lchash
 usulidan foydalanish mumkin. Bu 
usul  quvurdan  o‘tayotgan  gazlarning  radioaktiv  nurlanish  manbalari  yordamida 
davriy  ionlanishiga  asoslangan.  Gaz
ning ionlashgan qismi  ma’lum vaqt o‘tgach (bu 
vaqt gaz tezligiga bog‘liq) nurlanish qabul qilgichiga boradi va bu 
yerda, tok impulsi 
hosil bo‘ladi. S
h
undan so‘ng impuls kuchlanadi va bir qator o‘zgarti
ri
shlardan so‘ng 
sarf birligiga keltiriladi. Shu bilan birga harakatdagi oqimga vaqti-vaqti bilan izotopli 
radioaktiv  nishonlar  kiritiladi.  Bu  nishonlardan  chiqadigan  impulslar  qabul  qiluvchi 
qurilma orqali tutiladi va qator o‘zgartuvchi elementlar yordamida o‘lchash asbobiga 
uzatiladi. 
Ionli  asboblar  ishda  g‘
oyat  qulay  va  ishonchli,  ammo  ularni  ishlatish, 
qo‘zg‘atish va ta’mirlash uchun maxsus xizmat xonasi, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar 
talab qilinadi, radio
aktiv nurlanishdan tegishli himoya kerak bo‘ladi. S
huning uchun, 
amalda  sarfni  o‘lchash  uchun  neytral  nu
rlanish,  masalan  ultratovush  nurlanish 
ma’qulroq.