10.1-rasm.
Maxsulot nuqsonlarining kelib chikish taxlili.
Ko`rinib turganidek, bunda inson omili xal kiluvchi rol uynaydi. Inson omili bilan
boglik nuqsonlarning vujudga
kelishi sabablarini taxlil kilib, ularni 3 guruxga bulish mumkin:
1)
ishga bulgan munosabat (ishni bajarish intizomi va texnologik intizomning past
darajada ekanligi, ish urni standartlari talablarining bo`zilishi) - 75%;
2)
tajribaning etarli emasligi yoki ishga oid bilimlarning yukligi - 18%;
3)
maxsus bilimlarning etarli emasligi - 7%.
Ya’ni fakatgina ishchilar urtasida tegishli chora-tadbirlarni (ishchilarning ishga
bulgan munosabatini o`zgartirish, ishchilarni ish o`rinlariga tugri taksimlash, ularni
ukitishni yuqori darajada yo`lga kuyish) amalga oshirib, xech qanday kushimcha
xarajatlar kilmasdan, nuqsonlar sonini 68% ga qisqartirish mumkin.
3.3-
jadvalda turli mamlakatlardagi avtomobilsozlik sa- noatida vujudga keladigan
nuqsonlarning asosiy manbalari keltirilgan.
3.3-jadval
Tayyor maxsulotdagi
nuqsonlarning manbalari (%)
Yaponiya AQSH
Buyuk
Britaniya
O`zbekiston
Maxsulotni yaratish va dizayn
boskichidagi xatolar
7,5
7,4
10,3
-
274
O
`zb
eks
ito
n
avt
om
obi
lsozligida vujudga keladigan nuqsonlarning manbalari tarkibi YAponiyanikiga
yakin, Ya’ni bu kursatkich O`zbekiston va YAponiyada mos ravishda 65% va
68,8% ni tashkil kiladi. Ammo ta’minotchi korxonalar maxsuloti sifati bilan boglik
muammolar borasida O`zbekiston kursatkichlari AKSHniki bilan deyarli bir xil:
AKTTTda. 26%, O`zbekistonda 25%.
Tadqiqotlarimiz shuni kursatmokdaki, sanoat korxonasi barqaror ravishda sifatli
maxsulot ishlab chikarishi uchun sifatni boshqaruv tizimini yo`lga kuyishi va
rivojlantirishi kerak. X,ar qanday kompaniya anik va samarali faoliyat kursatadigan
sifat tizimiga ega bulmay turib, katta xajmda maxsulot ishlab chikara olmaydi.
Korxonada zamonaviy sifat tizimi mavjudligini va kompaniyaning xozirgi zamon
maxsulot sifatini ta’minlash talablariga javob berishini kursatuvchi vosita bu ISO
xalkaro standartlashtirish tashkilotining sertifikatidir.
ISO 9000 xalkaro standarti bo`yicha sertifikatga ega bulish, shubxasiz,
kompaniya uchun foydali, buning sababi esa kuyidagilar:
-
bu orqali korxona yuqori sifatli maxsulot yaratish va ishlab chikarish
imkoniyatiga ega ekanini namoyish etadi;
-
sifatni ta’minlash masalalari bo`yicha korxona raxbariyatiga (xususan, urta
bugindagi) bosim utkazish mexanizmi vujudga keladi;
-
korxona raxbariyatida boshqaruv madaniyati darajasi ortadi.
Maxsulot sifati kompaniyaning rakobatbardoshligi uchun muxim omil bulib turgan bir
paytda, sifat tizimini ser- tifikatlashga katta mablaglar sarflansa-yu, uning samarasi
Ta’minotchi
korxonalar
maxsulotining sifatsizli- gi
8,0
25,0
15,7
26,0
Asbob-uskunalar bilan ish-
lashdagi xatolar
7,9
41,9
36,9
3,0
Ishchi va xodimlar bilan
ishlashdagi xatolar
68,8
21,9
33,5
65,0
Nuqsonlarga sabab buluvchi
boshka manbalar
7,8
3,8
3,6
7,0
275
kutilganidek bulmasa, sifat tizimini sertifikatlash kan- chalik foyda berishi masalasini
ilmiy jixatdan urganib chikish talab etiladi.
Xozirgi paytda ISO 9000 xalkaro standarti bo`yicha sifat tizimini sertifikatlash keng
tarkalib bormokda. Bu standart xozirgi zamon sifatni boshqaruv darajasini ifoda etadi.
ISO 9001 seriyali xalkaro standart sertifikatiga ega bulish kompaniyaga
kafolatgangan yuqori sifatli maxsulot bilan ta’minlovchi va sifat tizimiga ega bulgan
ta’minotchi korxona ekanligi xakida o`zini ma’lum qilish imkonini beradi. Bu esa
kompaniya imijini kutarib, kup sonli iste’molchilarni jalb etishda muxim omil bulib
xizmat kiladi.
Bugungi kunda 170 dan ortik mamlakatda jami bir mil- liondan ortik firma, kompaniya
va tashkilotlar ISO xalkaro standarti sertifikatiga ega. SHuning o`ziyok ushbu
sertifikatga ega bulish kanchalar muxim ekanligini kursatadi. Xar yili ushbu
sertifikatni olgan korxonalar soni 18,9% ga ortib bormokda. Bu esa xizmat va tovar
ishlab chikaruvchilarning xalkaro standartga kizikishi borgan sari ortib borayotganini
kursatadi.
Sifat tizimini sertifikatlash sifat tizimini yo`lga kuyish va faoliyatini yuritishga katta
mikdorda tashkiliy, moliyaviy, intellektual va boshka turdagi resurslarni jalb etishni
talab kiladi.
Tajribadan ma’lumki, garchi Iqtisodiy sabablar barcha yangilik va o`zgarishlar
uchun xarakatlantiruvchi kuch bulib xizmat qilishi kerak bulsa-da, sifatni boshqaruv
tizimini joriy etayotgan korxonani, asosan, maxsulot sifatini ta’minlashning moliyaviy
tomonlari kuprok kiziktiradi. Masalan, 1997 yilda 30% korxonani sifat tizimini yo`lga
kuyishning moliyaviy tomonlari kuprok kiziktirgan bulsa, 2000 yilga kelib bu
kursatkich 70% ga etgan va undan keyingi yillarda xam o`zluksiz ortib bormokda51.
Ammo sifatni boshkarish tizimini joriy etish va muvaffakiyatli tarzda sertifikatlashda
eng muximi korxona raxbariyatining korxonadagi sifat tizimining xalkaro mikyosda
e’tirof etilishiga erishish yo`lidagi kat’iyatligi xisoblanadi.
1998-2009 yillarda ISO 9001 standartining 1994, 2000 va 2008 versiyalari bo`yicha
sertifikatlarga ega bulgan kompaniyalar tajribasidan kelib chikib, sertifikatlash bilan
boglik muammolarni 2 guruxga bulish mumkin:
276
1)
kompaniyaning tayyorligi (kompaniyaning kay darajada tayyorligi, sifat
tizimining boshlangich darajasi, dastlabki tayyorgarlik ishlarining olib borilganligi);
2)
sifat tushunchasiga bulgan karashlar (urta bugindagi ish boshqaruvchilar va
ishchi-xodimlarda yangi standartni joriy etishga bulgan kizikishning u kadar baland
emasligi, xodimlarning faol emasligi).
Tajriba shuni kursatadiki, kompaniya o`z sifat tizimini sertifikatlashni muvaffakiyatli
amalga oshirishi uchun kuyidagilar zarur:
-
korxona raxbariyati ISO xalkaro standarti sertifikatiga ega bulish
kompaniyaning keyingi tarakkiyoti uchun kerak ekanligiga ishonishi kerak (Ya’ni
yagona maqsad mazkur serti- fikatga ega bulishning o`zi bulib kolmasligi kerak);
-
korxona ushbu standartni joriy etishga yuqori darajada tayyor bulishi kerak
(chikarilayotgan maxsulot sifati yuqori darajada bulsagina, ISO xalkaro standartini
joriy etishga erishish mumkin);
-
ushbu standartni joriy etish uchun tayyorgarlikka ega va, eng muximi, ushbu
standartning joriy etilishiga xayrixox bulgan ishchilardan tarkib topgan jamoa kerak
buladi;
-
kerakli xajmda moddiy, moliyaviy, intellektual va boshka turdagi resurslarni
ajratish;
-
ishchi-xodimlarni tayyorlash va ularda ishtiyokni uygotish
-
sifat «mafkurasi»ni shakllantirish.
ISO standartlari bajarilishi shart bulgan sifat standartiga oid minimum talablarni
belgilab beradi, deyish mumkin. Ushbu standart qo`yadigan minimal talablar kuprok
texnik xarakterga ega. Ammo Tadqiqot va ko`zatuv natijalari shuni kursatadiki, sifatni
boshkarish tizimining sertifikatlanishi kompaniya maxsulotlarining yuqori sifatda
ekanligini kafolatlamaydi. Sertifikatlangan ta’minotchi korxonalar sonining oshishiga
karamay (3-ilova), pirovardida maxsulot sifatida sezilarli yaxshilanish ko`zatilmaydi.
Ko`zatuvlar va sertifikatlangan korxonalardagi raxbarlar, mutaxassislar va sifat
nazoratida ishlovchi xodimlar- dan olingan surovnoma natijalari shuni kursatdiki,
ushbu korxonalarda sifat tizimi sertifikatlanganidan oldin chikarilgan va undan keyin
chikarilgan maxsulotlar o`zaro solishti-rilganida, ularning sifati urtasidagi fark u kadar
277
katta emas ekan. Ushbu soxada xozirga kadar chukur va anik maqsadga qaratilgan
Tadqiqotlar olib borilmagan, ammo ilmiy adabiyotlar va shaxsiy Tadqiqotlardan kelib
chikib aytish mumkinki, SBTni ISO 9000 standarti bo`yicha sertifikatlash maxsulot
sifatini oshirishni ta’minlamaydi.
Buni «General Motors O`zbekistan» YOAJ misolida yakkol kurish mumkin, zero,
ushbu korxonada maxsulot sifatining barqaror usib borishi ko`zatilgani yuk. Bundan
tashkari, sifatni boshkarish tizimini sertifikatlash u kadar samara bermasligini xorijda
xam ko`zatish mumkin.
Tadqiqotlarga kura, sifatni boshqaruv tizimini joriy etgan va ISO 9000 standarti
bo`yicha sertifikatlagan 60-80 foiz korxonada maxsulot sifatining oshishida kutilgan
natija olinmagan. Bundan shunday xulosa kelib chikadiki, «top» kompaniya o`z sifat
tizimi uchun sertifikatga muammosiz ega bulishi mumkin, ammo bu sertifikat
kompaniyani «top» kompaniyaga aylantiradi, degani emas. YAponiya va AKSH,
shuningdek, bir qator evropalik mutaxassislar ISO standartlari bo`yicha sifat tizimini
sertifikatlash yo`lida kilinadigan mislsiz xarakat va xarajatlar maxsulotning yuqori
sifatli bulishi- ni ta’minlamaydi, deb xisoblaydi.
Sifatni boshqaruv tizimi mutaxassislarining fikricha, sifatni boshkarish tizimining
etarlicha samara bermasligi- ning sababi bulimlarda vazifalarni bajarish intizomi yuko-
ri darajada emasligida ekan. Birok nomuvofikliklarning vujudga kelish sabablariga oid
taxlillari (fakat birgina audit natijalaridan olingan taxlillar) shuni kursatadiki, 45,24%
nomuvofiklar kaydlarni yuritish, 33,3% nomuvofik- liklar esa belgilangan talablarning
bajarilmasligi bilan boglik.
SHu sababli ushbu tizim faoliyatining rasmiy ko`rinish kasb etishiga, yanada
chukurrok karaydigan bulsak, fikrimizcha, kuyidagi boshka sabablar zamin yaratadi:
-
sifatni boshkarish tizimi doirasidagi ishlar bilan maxsus guruxlar shugullanib,
ular mustakil va aloxida ravishda ish yuritadi, ularning aksariyat liniya menejerlari va
boshka funksional bulimlarga dalxli bulmaydi;
-
sifat tizimi talablari va korxona faoliyatining boshka jabxalari bo`yicha
chikariladigan karorlarda tafovut mavjud;
278
-
sifatni boshkarish tizimi boshka turdagi boshqaruv tizimlari bilan muvofik
kelmaydi va u korxona boshqaruvi- ning tarkibiy kismi emas;
-
sifatni boshkarish tizimi eng kup muammoli soxalardagi nomuvofikliklarni
izlashga yunaltirilmagan (masalan, audit natijalari kursatdiki, nomuvofikliklarning
asosiy sabablari kuyidagilar ekan: belgilangan talablarning bajarilmasligi - 33,3%,
xujjatlarning o`z vaktida yangilanmas- ligi - 26,2%, kaydlarning yuritilmasligi -
19,1%, ishchi-xo- dimlarning soxadan xabardorligi past darajadaligi - 4,8% va boshka
sabablar - 16,7%).
Fikrimizcha, ushbu xolatning kelib chikishiga kuyidagilar sabab bulgan:
-
jarayonli sifatni boshkarish tizimini kurish va funksional korxona boshqaruvini
shakllantirish urtasida prinsipial karama-karshilik;
-
standartlarda boshqaruv jarayonlarini takomillashtirishga oid talablar, ishda
takomillashtirish jarayonlarini olib kirish va ishchilarni ragbatlantirish masalalari o`rin
olmagan.
O`zbekistondagi korxonalarda ISO 9000 standarti bo`yicha sifatni boshkarish
tizimini joriy etish va rivojlantirish masalalarini M.U.Badalova o`z ilmiy ishlarida
urgangan. Ammo Tadqiqotlarda korxonani sertifikatlashda qanday maqsadga muvofik
mezonlarni tanlash masalalari kurib chikilmagan.
Sifatni boshkarish tizimini joriy etish, uni faoliyatini yuritish va sertifikatlash katta
mablaglarni talab qilishi, uning samarasi pirovard maxsulot sifatining
yaxshilanganligida namoyon bulmayotganligini xisobga oladigan bulsak, nazarimizda,
ISO xalkaro standarti bo`yicha sertifikatlashga bulgan karash va munosabatni kayta
kurib chikish lozim. Si- fat sertifikati, aslida, rasman talab kilinmaydi, shunday ekan,
uylaymizki, butlovchi kismlarni etkazib beruvchi ta’minotchi korxonada sifat tizimini
sertifikatlash maqsadga muvofik emas, zero, korxona doirasida xam, aslida, «ichki»
sertifikatlash utkiziladi va tashki iste’molchi uchun oralik ichki maxsulot sifatining
yaxshi ekanligini ISO sertifikati bilan isbotlab kursatishga xech qanday zarurat yuk.
Pirovard maxsulot (avtomobillar va aloxida ravishda etkazib beriladigan butlovchi
kismlar, Ya’ni buyoklar, avtomobil oynalari va bamperlar) ishlab chikaruvchi
korxonalarda sifat tizimini sertifikatlashning o`zi kifoya. Aslida, ta’minotchi
279
korxonalar sifat tizimini baxolashda avtomobilsozlik soxasi doirasidagi standart
bulmish ISO/TK 16949 standartlarini qo`llash zarur, zero, bu standart sifatni
boshkarish tizimi oldiga nisbatan jiddiyrok talablarni qo`yadi. Ushbu standartda
avtomobilsozlik sanoatida sifatni boshkarish tizimi bo`yicha ishni tashkil etishga
nisbatan anik talablar kuyiladi.
Yapon avtomobilsozlik kompaniyalari umuman ISO xalkaro sertifikatiga ega
emaslar, chunki, mutaxassislarning fikricha, ISO standarti yapon sanoat standarti
bulmish JIS (Japan Industrial Standard) standartidan kuyiladigan talablarning
keskinligi bo`yicha orkada koladi. SHuning o`ziyok yuqoridagi fikrlarning tugri
ekanligini isbotlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |