|
Nima uchun yil fasllari o’zgaradi?
Bir yilda Yer sayyorasi Quyosh atrofida deyarli milliard kilometr masofani
o’tadi. Yer o’qi orbitaga nisbatan biroz qiyaroq joylashgan. Shu tufayli Quyosh yil
mobaynida Shimoliy va Janubiy yarimsharlarni turli kuch bilan isitadi. Bizning
kengliklarimizda to’rt fasl
(bahor, yoz, kuz, qish)
ning mavjudligiga asosiy sabab
ana shu.
Qish
. Qish –yilning eng sovuq fasli. U qishki quyosh turishi kuni, ya’ni 22-
dekabrdan boshlanadi. Ana shu kun – yilning eng qisqa kuni. Shu kundan boshlab
kunlar borgan sari uzayib boradi. Qishda ko’p daraxtlar o’sishdan to’xtaydi, ba’zi
hayvonlar (masalan, ayiq) uyquga kirad
Bahor
fasli, to’rt
fasldan
biri
bo’lib
qish
va
yoz
fasllarining o’rtasida joylashgan
fasldir
. Bahor fasli 3 oydan iborat:
Shimoliy yarimsharda
-
mart
,
aprel
va
maydan
, janubiy yarimsharda
esa
sentabr
,
oktabr
va
noyabrdan
.
Qish
to’rt
fasldan
biri bo’lib,
kuz
va
bahor
fasllarining orasida joylashgan eng
sovuq fasldir. Qish fasli 3 oydan iboratdir. Shimoliy
yarimsharda:
Dekabr
,
Yanvar
va
Fevraldan
, Janubiy yarimsharda
esa:
Iyun
,
Iyul
va
Avgustdan
. Bu faslda iqlim darajasi minusga qarab tusha boshlaydi.
Shu sababli sovuq yog’ingarchiliklar orta boshlaydi.
Qish
— yil fasllaridan biri. Mo’’tadil mintaqalarda (shu jumladan,
O’zbekistonda) dekabr, yanvar va fevral oylarini o’z ichiga oladi. Q. faslining
astronomik davomiyligi urtacha 89,0 sutkadan iborat. Q.ning boshlanishi deb
Quyoshning qishki turish nuqtasidan o’tishi kunlari (21 — 22 dekabr) qabul qilingan.
O’zbekistonda Q. fasli xiyla sovuq keladi. Eng sovuq oy — yanvarning o’rtacha t-
rasi tekisliklarda (Ustyurt. Churuk st-yasi) — 10°, jan. sharqda (Temir, Sherobod)
2—3°, mutlaq past t-ra jan.da —25°, —30° va shim. g’arbda —35°, —38". Lekin
tekisliklarla Q.da ham 15—20°, tog’larda 5—10° gacha iliq kunlar bo’lib turadi
(q.
Yil fasllari
).
Bahor.
Astronomiy akalendari bo’yicha bahor 20 martdan boshlanadi. Anashu
kuni kechasi bilan kunduzi tenglashadi va kecha-kunduz tengligi deb ataladi. So’ngra
kunlar asta-sekin uzaya boradi, havo issiqlashadi. O’simliklar uyg’ona boshlaydi va
gullaydi.
Bahorda daraxtlar g’uncha tugishga, havo asta-sekin isishga boshlaydi. Bu
faslda qish faslida yog’ib o’tgan qorlarning erishi va juda ko’p
miqdorda
yomg‘ir
,
do‘l
kabi yog’inlarning yog’ishi suv omborlarini, ko’l va
ko’lmaklarning to’lishiga sabab bo’ladi.
Chaqmoq
va
Momoqaldiroq
kabi tabiat
hodisalari ham eng ko’p bahor faslida ro’y beradi. Bahor faslida yog’inlarning va
ba’zi tabiat hodisalarining ko’p miqdorda sodir bo’lishi ba’zi o’lkalarda toshqin, sel,
va yong’in kabi falokatlarga sabab bo’ladi.
Taqvimiy bahorga qaraganda, astronomik bahor kechroq, ya’ni
yozgi
tengkunlikda
(shimoliy
yarimsharda
20
yoki
21-mart
, janubiy
35
yarimsharda
22
yoki
23-sentabrda
) keladi va yozgi
quyosh turishi
(shimoliy
yarimsharda
20
yoki
21-iyun
, janubiy yarimsharda
21
yoki
22-dekabrda
) boshlanadi
Yoz
. Yoz 21-iyundan boshlanadi. Shimoliy yarimsharda bu kun yilning eng
uzun kuni hisoblanadi, u 16 soatcha davom etadi. Bu kun yozgi Quyosh turishi deb
ataladi. Shu kuni o’zining eng baland holatini egallaydi. Har yili 21-iyundan boshlab
kunlar yana qisqara boradi. Bizning kengliklarimizda yoz hamma fasllardan issiqroq
bo’ladi.
Yoz
to’rt fasldan biridir. Yoz fasli
bahor
va
kuz
fasllarining orasida joylashgan
bo’lib, eng issiq fasldir. Yoz
fasli
shimoliy yarimsharda eng uzun kundan boshlab,
tengkunlikgacha davom etadi. Bu fasl Shimoliy yarimsharda
22 iyundan 22
sentabrgacha
, Janubiy yarimsharda esa
22 yanvardan 21 martgacha
davom etadi.
Yoz
— yilning eng issiq fasli; mo’tadil mintaqada (mas, O’zbekistonda) iyun,
iyul, avg. oylari Yo. hisoblanadi. Xalq orasida yilning issiq yarmi Yo. deyiladi. Yoz
faslining astronomik davomiyligi 93,6 sutkadan iborat. Ba’zi tarixiy manbalarda,
chunonchi, "Bobirnoma"da bahor fasli Yo. deyilgan.
[1]
Yoz fasli inson organizmi uchun eng kerakli fasllardan biridir. Yoz fasli, inson
sog’lig’i uchun juda zarur bo’lgan, suyaklarning rivojlanishi uchun katta dastak
beradigan
D vitaminiga
boydir. Chunki
D vitamini
eng yaxshi quyosh nurlari bilan
insonga o’tadi. Quyoshda toblanish
bod
kasali bilan og’rigan odamlar uchun ham
juda foydali.
Meva
,
sabzavot
va boshqa
o‘simliklar
ham yoz faslida pisha boshlaydi.
Yozning juda qattiq jazirama issiq kunlari inson sog’lig’i uchun zararlidir,
haddan ziyod oftobda toblanish ham inson
terisiga
zarar berishi mumkin.
Kuz
. Har yili kuz 23-sentabrdan boshlanadi. Shu kuni yana kecha-kunduz
tengligi yuz beradi, keyin har kuni tong kechroq otadi, kechqurun vaqtliroq
qorong’ilashadi. Shimoliy yarimsharda Quyosh nurlari borgan sari qiyaroq tushadi,
Yer sirtini deyarli “siypab” o’tadi. Harorat pasayadi, daraxt barglari sarg’ayib, to’kila
boshlaydi.
Kuz
,
yoz
va
qish
orasida joylashgan fasl bo’lib shimoliy
yarimsharda
sentabr
,
oktabr
va
noyabr
oylaridan, janubiy yarimsharda esa
Mart
aprel
va
may
oylaridan iborat.
Kuz
— yil fasli, mavsum. Yerning Shim. yarim sharida ko’zgi teng kunlik (23
sentyabr) dan qishki Quyosh turishi (21 yoki 22 dekabr) gacha davom etadi. Shartli
ravishda sentyabr, oktyabr, noyabr oylarini K. deyiladi. Bu vaqtda Yerning Jan.
yarim sharida bahor.
[1]
Kuz
fasli kelganda asta-sekin kunlar qisqarib, tunlar uzaya boshlaydi. Sovuq,
shamolli va yomg’irli kunlar ko’payadi.
Daraxt
va
o’simliklarning
barglari sarg’ayib
qurishga boshlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
