187
Yuklarning sinflari
188
Yuklarni qo’shish tarxi
Loyihalash jarayonida konstruksiya va uni tayyorlash, saqlash, tashish paytida,
shuningdek inshootni tiklash davrida ta'sir etadigan yuklarni e'tiborga olish lozim bo'ladi. Hisob
ishlarida yuklarni me'yoriy va hisobiy qiymatlaridan foydalaniladi. Konstruksiyadan o'z
me'yorida foydalanish chog‟ida me'yor /8/ bo'yicha unga qo'yilishi mumkin bo'lgan yuklarning
maksimal qiymati me'yoriy deb ataladi.
Yukning haqiqiy qiymati bilan me'yoriy qiymati orasidagi farq yuklar bo'yicha
ishonchlilik koeffitsienti yordamida hisobga olinadi. Bu koeffitsientning qiymati ko'pincha
birdan katta bo'ladi: (g
f
=1,1-1,3), konstruksiyaning o'zi hisobiy yuk ta'siriga hisoblanadi.
Hisobiy yukni aniqlash uchun me'yoriy yuk gn ishonchlilik koeffitsientiga ko'paytiriladi,
ya'ni q=g
n
g
f
,
Konstruksiyaga ta'sir etadigan yuklar doimiy yoki vaqtincha (muvaqqat) bo'ladi.
Konstruksiya yoki inshootning butun umri davomida unga ta'sir etib turadigan yuk doimiy yuk
deyiladi.
Muvaqqat ya'ni vaqtincha ta'sir etadigan yuklar uch turga bo'linadi: Uzoq muddat va
qisqa muddat ta'sir etadigan hamda maxsus yuklar. Texnologik jarayonlarga bog‟liq bo'lgan
ta'sirlar uzoq muddatli muvaqqat yuklarga kiradi. Masalan, elevatorga to'ldirilgan don yilning
189
ma'lum muddati davomida konstruksiyaga bosim kuchi bilan ta'sir etadi, shamol, qor singari
ta'sirlar qisqa muddatli yuklarga misol bo'la oladi. Zilzila va portlash kuchlari kabi ta'sirlar
maxsus yuklarga kiradi.
Konstruksiyaga ta'sir etadigan haqiqiy yukni aniqlash uchun yuklarning qaysi turlarini
qo'shish mumkinligini bilish zarur. Bu muammo qurilish me'yorlarida /7/ hal etilgan, ya'ni
qanday hollarda qanday yuk va ta'sirlar qo'shilishi mumkinligi belgilab qo'yilgan.
Birinchi guruh bo'yicha asosiy qo'shimchalarga doimiy, uzoq muddatli va bitta qisqa
muddatli yuklar kiradi. Qisqa muddatli yuklarni hisobga kiritishda qo'shilmalar koeffitsienti
g
s
=0,9 olinadi.
Yuklarning maxsus qo'shilmalari doimiy, uzoq muddatli, qisqa muddatli va bitta maxsus
yukdan tashkil topadi. Bunda qisqa muddatli yuklar g
s
=0,8 koeffitsientiga ko'paytiriladi, maxsus
yuk esa to'laligicha olinadi.
Ko„pgina davlatlarda bir vaqtning o„zida temirbetonni o„zlashtirish ishlari olib borilardi:
Fransiya, Germaniya, Angliya, AQSH, Rossiya. Vaye va Baushinger (Ger.) temirbetonni
birinchi tajribadan o„tkazishdi, Gepnebik (Fransiya) hammasi temirbetondan ishlangan binoni
taklif etdi, Kenen cho„ziluvchi qismga armatura qo„llashni taklif etdi va temirbetonni
hisoblashning birinchi formulasini ishlab chiqdi. Temirbeton Rossiyada mustaqil taraqqiy etdi,
tijorat va mablag„ bo„yicha rahbarlikni chet elliklar, texnik rahbarlik esa ruslar tomonidan
amalga oshirilgan. Professor N.A. Belelyubskiy 1891 yili Peterburgda temirbeton qurilmasini
ommaviy tajribadan o„tkazdi. 1898 yili temir yo„l va katta keng yo„llar qurilishida temirbetondan
foydalanishga ruxsat etilgan. Qadimgi qurilgan binolarda 1892 y A.F.Loleyt tomonidan
loyihalangan Moskvadagi BUMdagi o„tish ko‟priklari, Nikolaevdagi 1904 y. Qurilgan mash‟al,
asr boshida temirbetondan qurilgan binolarga Tomskdagi gugurt fabrikasi, don ombori, Ushayku
ustidagi ko„prik va boshqalar kiradi. 1930 yillarda temirbetonni qo„llash butun dunyoda keng tus
oldi. Bu vaqtga kelib oldindan zo„riqtirilgan temirbeton qurilmalari paydo bo„ldi (E.Freysine),
qobiq ko„rinishidagi yupqa devorli qurilmalar, beton qorishmani tayyorlash texnologiyasi ishlab
chiqildi, me‟yorlash, tanlash, qish oyida betonlash. Temirbetonni hisoblash tarixining
rivojlanishiga A.F.Loleyt katta hissa qo„shdi,
1931-33 yillarda ruxsat etilgan kuchlanishni hisoblashda uslub o„rniga emirilish
arafasidagi hisoblashni taklif etdi. 1939 yili chet elga nisbatan 30 yil oldin SSSRda bu uslub
qabul qilindi. XXI asr – beton va temirbeton asri. Beton va temirbeton quyidagi afzalliklarga
ega:
- ishlab chiqarishda tabiiy resurslardan minimal holda olinib, boshqa sohalardagi
chindilardan maksimal foydalaniladi.
- boshqa materiallarga nisbatan mustahkasligi va uzoq muddatga chidamliligi yuqoriroq.
190
- boshqa materiallar bilan birga ishlashi
- qurilish yoki boshqa ehtiyojlar uchun qayta ishlatish. - yuqori nafosatli va arxitektura
ko„rinishi - ishlab chiqarishda va foydalanishda ekologik xavfsiz.
Yaponiyada beton va temirbeton ishlab chiqarish aholi soniga nisbatan 1 kishiga 2 m
3
dan
ortiqni, AQSHda – 1,3 m
3
, Germaniyada – 1,1 m
3
, Rossiyada – 0,4 m
3
ni tashkil etadi.
Temirbeton hamma sohalardagi zamonaviy qurilishlarda keng qo„llanilmoqda, chunki
chidamli, mahalliy qurilish materiallaridan foydalanish mumkin, metall tejamli sarflanadi,
ko„rinishi salobatli va turli shakllarga ega. Qurilishda quyma, yig„ma va yig„ma-quyma
temirbeton qo„llanladi. Quyma temirbeton qurilmasi qurilishda loyiha ko„rinishida tayyorlanadi.
Undan kam takrorlanuvchi va bo„linishi (ajaratilishi) qiyin bo„lgan inshootlar bunyod etiladi.
Quyma temirbetondan qurilgan inshootga hohlagan ko„rinishni berish mumkin, ular mustahkam
va metall sarf bo„lishi jihatidan anchagina tejamlidir.
Kamchiliklari: mavsumiy ish, qolip uchun yog„och-taxtaning ko„p sarflanishi, ko„p
sermehnatlilik (yog„och-taxta qoliplardan almashlab ishlatish, payvandlash armaturalari,
betonnasos, qo„shimchalardan foydalanish ozgina engillashtiradi).
Yig„ma temirbeton qurilmalari zavodlarda tayyorlanadi, qurilish maydonlariga avtomobil
yoki temir yo„l transporti yordamida etkaziladi va ko„tarish kranlari yordamida o„rnatiladi.
Bunday qurilmalar qurilish maydonining nol sathida ham tayyorlash mumkin.
Yig„ma-quyma qurilmalar bizning davlatimizda unchalik ko„p tarqalmagan. Temir-beton
sanoatda, uy-joy, qishloq xo„jaligi qurilishida, avtomobil yo„llari qurilishida, ko„priklar, suv
transporti inshootlari, uzoq muddatga chidaydigan xususiyatli muhofaza inshootlari qurilishida,
metro qurilishida, metro qurilishi va boshqa ko„pgina joylarda foydalaniladi. Misol qilib,
temirbetondan ishlangan qurilmalardan:
- balandligi 537 m Moskva teleminorasi, Tomsk politexnika instituti bitiruvchisi N.V.
Nikitin tomonidan loyihalangan.
- Torontodagi balandligi 555 m teleminora.
- Fransiya i Buyuk Britaniya oralig„idagi La-Mansh bo„g„ozidagi yer osti yo„li.
-
Kuala-Lumpur (Malayziya)dagi balandligi 582 m (1.3 rasm) neft kompaniyasi
“Petronas”ning osmono„par binosi;
-
“Troll” (Norvegiya) neftni qazib olish uchun dengizdagi balandligi 472 m bo„lgan
maydoncha (platforma) 300 m chuqurlikda joylashgan bo„lib, to„lqin balandligi
maksimal 31,5 m bo„lib, to„fonga mo„ljallangan, uni tayyorlashga 250 ming m
3
V 80,
100 klass betoni va 11 ming t zo„riqtirilgan armatura sarflangan.
-
Sietl (AQSH) oralig„i 220 m quyma qirrali gumbaz qurilgan;
-
AES himoyalovchi qobiqlari va boshqa ko„pgina inshootlar.
191
Temirbeton qurilmalarini qurishda doimo yangiliklar kiritib zamonaviylashtiriladi,
engillashtiriladi, arzonlashtiriladi. Bunga erishish quyidagilar orqali amalga oshiriladi:
-
beton mustahkamligi 60-200 MPgacha oshirish, engil konstruktiv betonlarni qo„llash)
-
armaturalarning mustahkamligini oshirish va oldindan zo„riqtirilgan armaturalardan
fodalanish.
-
statik ishlarda samaradorli qurilmalarni qo„llash (masalan qobiq)
-
temirbetonni tayyorlash texnologiyasini yaxshilash.
-
temirbeton sifatini nazorat qiluvchi zamonaviy apparaturalardan foydalanish. Temirbeton
yaqin kelajakda asosiy qurilishsh materiali bo„lib qoladi. Hammaga ma‟lum italiyalik
injener va arxitektor Pera Luidji Nervi so„zlari bo„yicha “Beton – odamzot tomonidan
yaratilgan eng yaxshi materiallardandir”. Uning tarixi – insoniyat hohish va irodasining
qahramonlik ustuni. Bizga aniq bir material kerak edi – va biz uni yaratdik. Beton – bu
hohlagan qolipga tushuvchi, hamma talablarga javob beruvchi, istagan yukni ko„taruvchi
– tirik mavjudot”.
Do'stlaringiz bilan baham: |