Harbiy-texnik instituti m. X. Rustambayev

ijtimoiy 

xavfli tajovuz

  deb hisoblanadi»

1

. Bunda huquqqa qarshi bo‘lishining 

alomati faqat tajovuzning obyektiv tomoniga tegishli bo‘ladi, ya’ni JK 

tegishli moddasining dispozitsiyasida ta’riflangan qilmishning o‘zi 

huquqqa qarshi deb tan olinadi, jinoyat subyektining tavsifi esa, JK 37-

moddasi jihatidan u yoki bu 

qilmishning huquqqa qarshi

  deb tan 

olinishiga ta’sir etmaydi.  Shunday qilib, zaruriy mudofaa aqli noraso 

bo‘lgan, kichik yoshli shaxslarning qilmishlariga qarshi, shuningdek, 

1 

Қаранг:  Ўзбекистон  Республикаси  Олий  суди  Пленумининг  1996  йил  20  декабрдаги  «Ижтимоий  хавфли 

тажовузлардан  зарурий  мудофаа  ҳуқуқини  таъминловчи  қонунларнинг  судлар  томонидан  қўлланилиши 

ҳақида»ги 39-сонли қарори, 1-банд // Тўплам, 1-жилд. – 77-б.

 

385 

 

                                                           

---

amalda xato mavjud bo‘lgan holda harakat qiluvchi shaxslarning 

qilmishlariga qarshi amalga oshirilishi mumkin bo‘ladi, ya’ni ularga xos 

bo‘lgan xususiyatlari tufayli o‘zlari sodir etgan ijtimoiy xavfli qilmishlari 

uchun jinoiy javobgarlikka tortilmaydigan, lekin ular sodir etgan 

harakatlar huquqqa qarshi xususiyatlarga ega bo‘lgan holda mumkin 

bo‘ladi.  

Aslida har qanday ijtimoiy xavfli tajovuzdan  –  jinoyatdan zaruriy 

mudofaa mumkin bo‘ladi. Lekin, shunga qaramay, har qanday jinoyat ham 

zaruriy mudofaa harakati uchun qonuniy shart bo‘lavermaydi. 

Tergov va sud organlari har bir muayyan holatda sodir etilgan qilmish 

zaruriy mudofaa holatini belgilab berish-bermasligi masalasini hal etishga 

individual yondashishi kerak. 

Eng avvalo, tajovuzchiga zarar yetkazish  orqali himoya qilinadigan 

qilmish himoya qilinadigan munosabatlarga shu ondagi va boshqacha 

oldini olib bo‘lmaydigan zarar yetkazilishi bilan  tajovuz qilishi lozim va 

faqat tajovuzchiga jismoniy ta’sir etish bilangina uning oldini olish 

mumkin bo‘lishi lozim. Sud amaliyoti ko‘rsatishicha, bunday harakatlarga, 

asosan, shaxsning hayoti, sog‘lig‘i, jinsiy erkinligiga qarshi jinoyatlar, 

bezorilik,  hokimiyat vakiliga qarshilik ko‘rsatish va boshqa jinoyatlar, 

ya’ni zo‘rlik ishlatish bilan kechadigan, agressiv va buzg‘unchilik 

xarakteriga ega bo‘lgan jinoyatlar kiradi. 

Ayni paytda, bir qator huquqqa qarshi tajovuzlar mavjudki, ular shu 

ondagi va boshqacha oldini olib bo‘lmaydigan zarar yetkazilishi bilan 

tajovuz qilmaydi yoki ularning sodir etilishidan zarar zo‘rlik harakatlari 

bilan oldi olinishi lozim bo‘lmaydi. Bunday jinoyatlar sifatida, masalan, 

mehnat huquqini buzish, tuhmat, pora berish va boshqalar tan olinadi. Shu 

sababli bunday qilmish sodir etilishiga chek qo‘yish maqsadida 

tajovuzchiga zarar yetkazish zaruriy mudofaa deb qaralishi mumkin emas, 

zarar yetkazgan shaxs esa umumiy asoslarda javobgarlikka tortilishi lozim 

bo‘ladi. 

Bundan tashqari,  zaruriy mudofaa doirasida unga javoban zarar 

yetkazishga huquq beradigan ijtimoiy xavfli tajovuz faqat hujum 

qiluvchining qasddan faol xulqida (harakatida) ifodalanishi mumkin. 

386 

 

---

Ya’ni, ehtiyotsizlik orqali jinoyat sodir etilishida, shuningdek, 

harakatsizlik (biror-bir vazifani bajarmaslik) yo‘li bilan jinoyat sodir 

etilishida zaruriy mudofaa huquqi mavjud emas. 

Shuni ta’kidlash lozimki, qonun faqat JK bilan taqiqlangan 

tajovuzlardan zaruriy mudofaa qilish huquqini tan oladi. Shu sababli, hatto 

ijtimoiy xavfli bo‘lganda ham shaxs qonun bilan taqiqlanmagan noqonuniy 

harakatlar sodir etgan holda unga zarar yetkazish  mumkin emas. Bu 

mazkur institutning qo‘llanishida yaxlitlikka yordam beradi, shuningdek, 

jinoiy qonunchilikning adolat va insonparvarlik tamoyillarining amalga 

oshirilgani bo‘ladi. Ushbu masalani boshqacha hal etish zaruriy mudofaa 

holatlarining asossiz kengaytirilishiga olib kelgan bo‘lar edi. 

Xuddi shuningdek, rasman tarkibida sodir etilishi uchun JK da 

javobgarlik ko‘zda tutilgan jinoyat tarkibining alomatlari bo‘lgan, lekin 

aslida jinoiy bo‘lmagan qilmishlar huquqqa qarshi qilmish sifatida 

qaralishi mumkin emas. Xususan, kam ahamiyatli ekanligi, oxirgi zarurat 

va hokazolar tufayli qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan holatlar 

bo‘lganda bu qilmishlar jinoiy bo‘lmaydi. Bunday qilmishlarga qarshi 

mudofaa qilgan shaxslarning harakatlari umumiy asoslarda ularga ushbu 

harakatlarning xarakteri avvaldan ma’lum bo‘lishi sharti bilan ijtimoiy 

xavfli bo‘lgan jinoiy harakatlar, ya’ni jinoiy javobgarlikka tortiladigan 

harakatlar deb qaralishi lozim. 

Zaruriy mudofaa yuzasidan ishlarni tergov qilishda va hal etishda, 

shuningdek, ba’zi holatlarda mansabdor shaxslar tashqi jihatdan huquqqa 

qarshi holatlarga o‘xshash bo‘lgan, lekin aslida shunday bo‘lmagan 

harakatlarni amalga oshirishga vakolatli bo‘ladi. Bunday harakatlar, 

masalan, maxsus vositani qo‘llash, qurolni ishlatish holatlari va hokazolar 

bo‘ladi. Bunday holatlarda mansabdor shaxsning harakatlari qonunchilik 

talablariga mosligi yoki, aksincha, huquqqa qarshi ekanligidan