Psixologik trening asoslari. N. Ismoilova

 
A) O.Gorbushina  
B) G.I.Makshanov  
V) *S.V. Petrushina  
G) L. A.Petrovskiy
 
II. TRENING TARIX1
 
2.1. Qadimgi manbalarda trening elementlariga oid fikrlar
 
Trening  guruhlari  qanday  yuzaga  kelganligini  bilish  bu  soha  mutaxassislari  uchun  ham 
qiziqarli,  ham  zarurdir.  Bu  boradagi  ma’lumotlami  o'rganish  asosida  iiciiing  guruhlarining  yuzaga 
kelish  tarixini  yoritishni  davrlarga  bo'lib  o'rganish  maqsadga  muvofiqdir.  Shunga  asosan  trening 
tarixi  qachonga  borib  taqalishini  tahlil  i|ilish  muhimdir.  Manbalaming  tahlili  asosida  aytish 
mumkinki,  qadimda  ham  treningni  mazmun-mohiyatiga  yoki  uning  qaysidir  elementlariga  mos 
keluvchi  ayrim  likrlar  mavjud  bo'lganligini  ko'rish  mumkin.  Shuning  uchun,  dastlab,  antik  davr 
maTumotlariga nazar tashlaymiz.
 
Bizga  ma’lumki  antik  davr  faylasuflarining  dastlabki  qarashlari  bir  qator  lanlarga  asos 
solinishiga turtki bo'lgan. Aynan antik davr faylasuflari va allomalarining fikrlari bugungi kundagi 
deyarli barcha fanlaming uzoq o'tmishini ochib bergani holda, mavjud fanlar asosida bugungi kunda 
o'rganilayotgan  qonuniyatlar  o'sha  davrda  ham  mavjud  bo'lganligini  va  ularning  boshlang'ich 
nuqtasi antik davrga borib taqalishini juda ko'p fanlar isbotlab bergan.
 
Xuddi shunday xulosani aynan trening va uning mohiyati haqida ham aytish mumkin. Antik 
davr  faylasuflari  tomonidan  “trening”  termini  ishlatilmagan  bo'lsada,  lekin  o‘sha  davr 
mutafakkirlarining  asarlarida  insonlarda  turli  hayotiy  vaziyatlar  va  muamrnolarga  nisbatan 
ko'nikma  va  malakalami  hosil  qilish  borasida  fikrlar  bildirilgan.  Ayniqsa,  o‘sib  kelayotgan  yosh 

---

 
9
avlodni  hayotda  chidamli,  matonatli,  o‘z  kuchiga  ishonadigan  qilib  tarbiyalash  uchun  jismoniy 
mashqlardan  foydalanish  maqsadga  muvofiq  ekanligi  ta’kidlanadi.  Agar  bu  fikrlami  psixologik 
trening  asoslari  bilan  bog‘laydigan  bo‘lsak,  trening  jarayonida  psixogimnastik  mashqlar  (aynan 
jismoniy  harakatlar  orqali  o‘tkaziluvchi  mashg'ulot  qismijdan  foydalanish  orqali  ishtirokchilar  o‘z 
hayotida  sodir  boiayotgan  turli  vaziyatlarda  to'g'ri  yo‘l  topishga,  qiyinchiliklami  o‘zi  hal  qilishga, 
to'g'ri  qaror  chiqara  olishga  yordam  beruvchi  ko'nikma  va  malakalami  hosil  qilishagi.  Aynan 
shunga oid fikrlar qadimgi manbalarda ham aks etgan.
 
Bundan tashqari qadimgi manbalardan o‘qib bilishimiz mumkinki, qadimgi Rimda ma’lum bir 
hududga  tegishli  muammolarni  hal  etish  uchun  oqsoqollar  kengashlari  tuzilgan  va  ular  kengash 
muhokamasida  dumaloq  holatda  o‘tirishgan.  Bu  holatda  o‘tirish  trening  o'tkazishning  muhim 
jihatlarida ta’kidlangan dumaloq stul shaklida o'tirishga asos solgan boisa, ehtimol. Yana bir misol, 
qadimgi  Rimda  ritsarlaming  yig'ilishlari  ham  dumaloq  stol  atrofida  bo'lih  o'tgan.  Bu  ham 
yuqoridagi holatni ifodalashga asos boiadi. Bu fikrlarda aynan fanning asoslari hamda unga tegishli 
qonuniyatlar ochib berilganligini ko‘rish mumkin.
 
Shu  o‘rinda  antik  davr  faylasuflaridan  biri,  qadimgi  yunonistonlik  idealistik  fikrlar 
targ'ibotchisi,  faylasuf va olim Axastu (384-322)ning  fikrlarini keltirib o‘tish mumkin. Arastuning 
fikricha, insonda insoniy go‘zal fazilatlar hosil qilish va unda ezgu xulq-odat hamda ko‘nikmalarni 
tarkib  toptiriup  uchun  muntazam  o'tkaziladigan  jismoniy  mashqlar  bo’lishi  zarurdir.  Har  bir  kishi 
shunga  odatlanishi,  buning  uchun  esa  unda  doimiy  harakat  va  istak  bo’lishi  lozim.  Buning 
natijasida  odatiy  ko‘nikishdan  axloqiy  xatti-harakatlar  hosil  boiadi  va  xulq-atvor  ko‘nikmalari 
paydo boiadi.
 
Qadimgi Spartada ham shunga o'xshash fikrlar mavjud bo’lib, spartaliklar o‘z farzandlarining 
jismoniy  jihatdan  baquwat  va  sog'lom  bo’lishi  uchun  ulami  turli  mashqlar,  o'yinlar  bilan 
chiniqtirganlar. Spartaliklar o‘z farzandlarini jismoniy mashqlar orqali sovuqqa, ochlikka, og‘riqqa 
bardoshli  qilib  tarbiyalashga  harakat  qilishgan.  Ahamiyatli  tomoni  shundaki,  ular  jismoniy 
mashqlami  bajarish  jarayonida  bolaiami  olti-yetti  nafarlik  guruhlarga  bo‘lib  ishlaganlar  va  har  bir 
guruhga alohida vazifalar berganlar. Bundan ko'zlangan maqsad - guruhdagi bolalar oitasida o‘zaro 
bir-birlariga  bo‘lgan  ishonchni  shakllantirish,  shuningdek  o‘zaro  qoilab-  quvvatlashga  erishish 
ko'nikmasini shakllantirishdan iborat bo‘lgan.
 
Alohida ta’kidlash lozim, spartaliklarda ta’limning asosiy qismini harbiy gimnastika mashqlari 
egallar bo’lib, bu mashqlar o‘ta qiyinligi bilan ajralib turgan. Buning sababi esa qadimdan maiumki, 
qadimgi  spartaliklar  o'zlariga  baquwat  va  jismonan  sogiom  jangchilami  tayyorlashga  harakat 
qilishgan.
 
Antik  davr  faylasuflarining  ilk  fikrlari  mazmun  va  mohiyat  jihatdan  ham,  maqsad  va  vazifa 
jihatdan  ham  hozirgi  zamon  trening  mashg’ulotlariga  toia  mos  keladi.  Bu  bilan  antik  davrlarda 
trening mashg‘ulotlari o‘tkazilgan degan, xulosaga kelish, noto'g'ri albatta. Lekin aynan antik davr 
faylasuflarinig  ilk  qarashlarida  o‘yin  va  masbqlaming  inson  hayotiga  va  ruhiyatiga  ijobiy  ta’sir 
ko‘rsatishi ta’kidlab o'tilgan. 
 
2.2. Sharq allomalarining guruhlar bilan bogiiq fikrlari
 
Navbatdagi  bosqich  sharq  uyg'onish  davri  allomalarining  qarashlari  boiib,  ular  ham  o'z 
asarlarida guruhiy hamjihatlik, hamkorlik va birlik shaxsda bir qator xislatlami vujudga keltirishini 
bayon etishgan. U lardan A.Farobiy, Ibn Sino, M.Sa’diyning fikrlarini quyida tahlil qilamiz.