Mexanizatsiyalash m u h a n d isl a r iin st it u t I


Diniy  bag‘rikenglik  va  dunyoviy  bilimlar  takomili



Download 9,04 Mb.
Pdf ko'rish
bet16/332
Sana02.01.2022
Hajmi9,04 Mb.
#309650
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   332
Bog'liq
13 Falsafa asoslari

Diniy  bag‘rikenglik  va  dunyoviy  bilimlar  takomili. 
Musulmon 
Sharqi, jum ladan  islom joriy  etilganidan  keyin Vatanimiz  hudu- 
didan  yetishib  chiqqan  buyuk  mutafakkirlar  ijodida  Olloh,  in­
son  va  tabiat  masalalari  ilohiyot  va  dunyoviy  falsafaning  muhim 
muammolaridan biri b o lib   kelgan.  Bironta buyuk alloma va mu- 
tafakkir islomiy  qadriyatlar mavzuini  chetlab  olm agan.
Diniy ilmlar sohalarida imom Buxoriy,  imom Termiziy,  imom 
Moturidiy  va  imom  Burxoniddin  M arglnoniylar  peshqadamlik 
qilganlar.  Imom  Buxoriy  (810—870-yillar)  yirik  ilohiyotchi,  mu~ 
haddis sifatida 60 mingga yaqin hadis to'plagan, ulardan ishonchli 
deb  topganlarini  maxsus  to‘plam  holiga  keltirgan.  Bu  to‘plam 
«Saxixi  Buxoriy»  nomi bilan  mashhurdir.  Imom  iso  Termiziydan 
(824—892)  «Sunani  Termiziy  meros  bolib  qolgan.  Bu  mazhab- 
ning  muhim  jihatlari  kalom  va  ilohiyot  sohalarining  piri  Abu 
Mansur Moturidiy (vafoti 944-y.)ning «Tavhid» va  «Ta’vilot»  asar­
larida va  Burhoniddin  al-Marg‘inoniy  (1123—1197)ning  «Hidoya» 
to‘plamida o'zining yorqin ifodasini topgan.
Dunyoviy ilmlar sohasida  Muhammad al-Xorazmiy  (783—850) 
va Ahmad al-Farg‘oniy  (taxm.  797—865)  butun musulmon  Sharqi 
va jahonda  tabiiy  va  aniq  fanlar  rivojiga  salmoqli  hissa  qo'shgan 
buyuk  allomalardir.  Muhammad  al-Xorazmiy  arab  xalifaligining 
poytaxti Bag‘dodda «Donishmandlik maskani»  («Bayt ul-hikma») 
ga  rahbarlik  qilgan.  Uning  «Astronomiya  jadvali»,  «Hind  hisobi 
to‘g‘risida risola», «Quyosh soati to‘g‘risida risola»,  «Musiqa haqida 
risola»,  «Tiklash  va  qarshi  qo‘yish  hisobiga  oid  muxtasar  kitob» 
kabi asarlarida algebra sohasiga  asos solindi.
Sharq  xalqlari  orasida  «Buyuk  matematik»  unvoniga  sazovor 
bolgan  Ahmad  al-Farg‘oniy  (taxm.  798-y.da  Quvada  tugllgan)
39


astronomiya  va  matematika  sohalarida  nom  taratdi.  Uning 
«Samoviy jismlar harakati va yulduzlar fanining majmuasi haqida 
kitob»,  «Astronomiya  asoslari»  asarlarida  koinot  xaritasi  tuzil- 
di.  Yer  va  fazoviy  sayyoralar  hajmi,  iqlimlar,  jo‘g‘rofiy  kenglik- 
lar  to‘g‘risida  kuzatuvchilar  orqali  asoslangan  yangi  ma’lumotlar 
berilgan,  ilm-fanning yangi yo‘nalishlariga  asos  solingan.  Qo‘lga 
kiritilgan  ma’lumotlarni  umumlashtirish,  tadqiqotda  hissiy  va 
aqliy mushohada mushtarakligi allomaga xos xususiyatlar sifatida 
dunyoqarashni  shakllantirishning muhim  omillari bo‘lib  keldi va 
undan keyin yashagan ilm  ahliga ta’siri  sezilib  turdi.
Falsafa,  tabiatshunoslik  va  tibbiyot  tarixini  Forobiy,  Beruniy 
va Ibn  Sinosiz tasavvur qilib bolmaydi.  Abu Nasr Forobiy  (873— 
950)  —  musulmon  Sharqida  Arastudan  keyin  «ikkinchi  ustoz» 
unvoniga  muyassar  bolgan  yirik  mutafakkir  va  alloma.  Uning 
qalamiga  160  dan ziyod  asar mansub bolib,  ular asosan qadimgi 
yunon  olimlari  asarlaridagi  tabiiy-ilmiy  va  falsafiy  muammolar 
sharhlash  hamda  bu  sohalarning  dolzarb  masalalarini  tahlil  qi­
lishga  bag‘ishlangan.  Mutafakkir  olamni  ikki  ko‘rinishda:  «Vu- 
judi vojib»  (Olloh) va  «Vujudi mumkin»  (barcha moddiy va ruhiy 
narsalar)  misolida  talqin  qiladi,  barcha  narsalar  «vujudi  vojib» 
tufayli yashaSh huquqiga ega boladi.  Ular o‘zaro bir-biri bilan sa­
babiy tarzda boglanadi.  Sababsiz oqibat bolmaganidek,  oqibatsiz 
sabab  ham bolm aydi,  deydi  Forobiy.  Olam  sifat,  miqdor, javhar, 
aksidensiya  (muhim  bolm agan  xossa),  imkoniyat,  zaruriyat  va 
tasodifiyat,  makon va zamon,  harakat va rivojlanish kabi  tushun­
chalarda  ifodalanadi.  Bilish  jarayoni  aql  va  sezgilar  orqali  yu- 
zaga keladi.  Bilishda  aql va mantiq ilmining  maqomi beqiyosdir. 
Aql vositasida inson ilm-fanni yaratadi.  Mutafakkir o‘z asarlarida 
komil  inson,  fozil  fuqaro,  odil  hukmdor,  baxt-saodat,  unga  eri- 
shish  yollari,  davlatning  xususiyatlari,  axloqiy  va  aqliy  tarbiya, 
ijtimoiy  istiqbol  to‘g‘risida  ilg‘or  g‘oyalarni  ilgari  surgan.  Foro- 
biyning  Sharq  xalqlari  falsafiy  tafakkuri  rivojiga  bolgan  ta’siri 
sezilarli bolgan.
Abu Rayhon  Beruniy (973—1048)  deyarli barcha fan sohalari­
da  ijod  etgan  buyuk  qomusiy  alloma  va  mashhur  mutafakkirdir. 
U   yaratgan  152  ta  asardan  28  tasi  bizgacha  yetib  kelgan.  Uning
40


tabiatni o‘rganishdagi xizmati kattadir. Alloma jismlarning o‘zaro 
tortishuvi,  Quyosh  va  Oyning  tutilishi,  zarra,  inersiya  va  sun’iy 
tanlanish,  rivojlanish  anomaliyasi,  Yer  qa’rida  ro‘y  beradigan 
geotektonik  siljishlar,  Yer  qiyofasining  tadrijiy  tarzda  o‘zgarib 
turishi,  xilma-xil  olamlar  to‘g‘risida  ilmiy  bashoratlami  ilgari 
surgan.  Uning  falsafiy  qarashlari  tabiiy-ilmiy  qarashlari  ta ’sirida 
shakllandi.  U modda va zamon,  qonuniyat,  zaruriyat va tasodifi- 
yat,  harakat va  rivojlanish,  ziddiyat,  sabab  va  oqibat  kabi  falsafiy 
muammolarga katta e’tibor bergan.
Beruniyning  asarlarida  bilish  masalalari  muhim  maqomga 
egadir.  Bilishga  bolgan  qiziqishning  ikkita  sababi  bor.  Birin- 
chidan,  bu  o‘ziga  xos  lazzatdir.  Ikkinchidan,  bilishdan  maqsad 
odamlar ehtiyojlarini qondirishdir.  Bilish sezgilar yetkazib bergan 
ma’lumotlardan boshlanadi.  Ular bilishning yuqori bosqichi aqliy 
bilish  uchun  o‘ziga  xos  ko‘makchi  va  asos  b o lib  xizmat  qiladi. 
Bilimning  chinligi  kuzatuv  va  sinov-tajriba  orqali  belgilanadi. 
Ular  tufayli  ashyolarning  muhim  jihatlari  o‘rganiladi,  ularning 
miqdoriy tomonlari aniqlanadi,  bilish jarayonining samaradorligi 
oshib boradi.
Beruniyga  ko‘ra,  inson  qiyofasi  tabiat  ta’sirining  natijasidir. 
Uning  ichki  qiyofasiga  kelsak,  uni  inson  cheksiz  sa’y-harakatlar 
oqibatida  tubdan  o‘zgartirishi  mumkin.  Har  bir  kishi  o‘z  xulq- 
atvorining sohibidir.  Jamiyat tadrijiy o‘zgarishlar orqali rivojlanib 
boradi.  Adolat,  fuqaro  uchun  g‘amxo‘rlik,  zulmni  bartaraf etish, 
jamiyatni  aql  va  adolat  tu g l  ostida  boshqarish  mutafakkirning 
idealidir.
Abu  Ali  ibn  Sino  (980—1037)  buyuk  alloma  va  mutafakkir. 
U  Buxoro  yaqinidagi  Afshona  qishloglda  tugllib,  Hamadonda 
vafot  etgan.  Ibn  Sinodan  qolgan  m a’naviy  meros  taxm inan  280 
nom dan ziyodroqdir.  U lar tibbiyot,  falsafa,  mantiq,  psixologiya, 
axloq, musiqa, farmakologiya va boshqa sohalarga bag'ishlangan. 
Olimning «Shifo kitobi»,  «Tib qonunlari»,  «Bilimlar kitobi», «Ta­
biat durdonasi» kabi asarlari mashhurdir.  Borliqni talqin  etishda 
Ibn  Sino  Forobiy  izidan  borib,  uni  «vuju< i  vojib»  va  «vujudi 
m umkin»dan iborat,  deb e’tirof etadi.  «Vujudi vojib» birinchi sa­
bab  vazifasini  bajaradi.  «Vujudi  mumkin»  esa  uning  oqibatidir.
41


Y aratilishi 
doimiy bo‘lganligi uchun yaratilgan «vujudi mumkin» 
ham abadiydir.  Olimning sababiyatga oid mulohazalari e’tiborga 
molikdir.  Unga ko‘ra,  sabablar moddiy (muayyan holatni keltirib 
chiqaruvchi  sabab),  faol  (muayyan holatni o‘zgartiruvchi sabab), 
shakliy  (turli  xil  quvvatlar  bilan  bog‘langan  sabab)  va  tugallov- 
chi  (barcha  sabablarning  pirovard  maqsadi)  sabablardan  iborat- 
dir.  Ibn  Sino  Zakariyo  ar-Roziy  va  Beruniy  kabi jahon  falsafiy 
tafakkuri  tarixida  birinchilardan  bo‘lib  kuzatuv  va  tajribaga 
muhim  e’tibor  qaratdi.  Masalan,  alloma  ular  ko‘magida  xas- 
taning  holati,  kelajakda  kutilayotgan  kayfiyati,  dori-darm onlar 
tarkibi,  inson  va  atrof-muhit  o‘zaro  munosabati  muammolarini 
hal  etishga  urindi.
Xullas,  Markaziy  Osiyoda  ilk  o‘rta  asrlar  davrida  keng  tar­
qalgan  islom  dini,  islomiy  ta’limotlar,  tasaw u f  falsafasi,  imom 
Abu Hanifa,  imom Buxoriy,  imom Termiziy,  imom  Moturidiy va 
imom  Burxoniddin  Marg‘inoniylar  g‘oyalari,  Muso  al-Xorazmiy 
va Ahmad  al-Farg‘oniy tadqiqotlarida ilgari  surilgan tabiiy-ilmiy 
g‘oyalar,  Forobiy,  Beruniy  va  Ibn  Sinoning  tabiiy-ilmiy  qarash­
lari,  fandagi  yangi  yo‘nalishlar  birinchi  galda  musulmon  Shar­
qi,  qolaversa,  butun jahon  tabiiy-ilmiy  va  falsafiy  tafakkurining 
ravnaqiga  hayotbaxsh  ta’sir ko‘rsatdi.

Download 9,04 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   332




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish