Biokimyo pmd

Qalqonsimon bez gormonlari

Qalqonsimon bez moddalar almashinuvida o‘ta muhim rol o‘ynaydi.

Buni qalqonsimon bez faoliyatining buzilishi natijasida asosiy

almashinuvning o‘zgarishida va uni qon bilan ko‘p miqdorda

ta’minlanganligidan (massasining atigi 20-30 gr bo‘lishiga qaramay)

ko‘rish mumkin. Qalqonsimon bez qovushqoq kolloid suyuqlik bilan

to‘lgan ko‘pgina maxsus bo‘shliqlar — follikulalardan iboratdir. Ushbu

kolloid tarkibiga yuqori molekulyar massaga ega bo‘lgan (650000

atrofida) maxsus yod saqlovchi glikoprotein — yod — tireoglobulin

kiradi; u qalqonsimon bez follikulyar qismining asosiy gormoni —

tiroksinning zaxira shaklidir.

Bundan tashqari, qalqonsimon bezning parafollikulyar deb atalishi

maxsus hujayralar, yoki C-hujayralarda peptid tabiatli kalsitonin

sintezlanadi; u qonda kalsiy miqdorini doimiy saqlanib turishini

ta’minlaydi. Qonda kalsiy miqdori ko‘payganda kalsitonin sekretsiyasi

kuchayadi va suyaklardan kalsiy safarbar bo‘lishini susaytiradi.

Tiroksin (3,5, 3

1

,5

1

-tetrayodtironin) qalqonsimon bezda L-tironindan

oson sintezlanadi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, gormonal faollikka

3,5, 3

1

-triyodtironin va 3,3-diyodtironinlar ham egadir.

Qalqonsimon bez gormonlari asosiy almashinuvi tezligini,

to‘qimalarning o‘sishi va takomillashuvi, oqsillar, uglevodlar va lipidlar

almashinuvi, suv-elektrolit almashinuvi, MNS, oshqozon-ichak yo‘li

faoliyatini, gemopoez, yurak-qon tomiri tizimi funksiyasini,

vitaminlarga bo‘lgan ehtiyojini, organizmning infeksiyaga berilmasligini

va boshqalarni boshqaradi.

---

355

Yosh bolalarda qalqonsimon bezning gipofunksiyasi kretinizm

kasalligiga olib keladi. Ushbu kasallikda bo‘yi o‘sishdan tashqari, teri,

soch, muskullarda maxsus o‘zgarishlar, almashinuv jarayonlari

tezligining keskin pasayishi, shuningdek, chuqur psixik o‘zgarishlar

ro‘y beradi.

Katta yoshli odamlarda qalqonsimon bez gipofunksiyasida,

gipotireoidli shish, yoki miksedema kasalligi kelib chiqadi. Bu kasallik

ko‘pincha ayollarda uchrab, suv-tuz, asosiy va yog‘lar almashinuvining

buzilishiga xosdir. Bemorlarda shilimshiq shish, patologik semirish

asosiy almashinuvining keskin pasayishi, soch va tishlarning tushishi,

miyaning umumiy o‘zgarishlari va psixik siljishlar kuzatiladi. Teri qurib

qoladi, tana harorati pasayadi, qonda glyukoza miqdori oshadi.

Gipotireoidizm qalqonsimon bez preparatlari bilan nisbatan oson

davolanadi.

Qalqonsimon bez jarohatlanishi bilan bog‘liq yana bir kasallik —

endemik buqoqdir. Odatda bu kasallik suv va o‘simliklarda yod

yetishmaydigan tog‘li joylarda yashovchi aholi o‘rtasida ko‘proq

uchraydi. Yodning yetishmasligi tufayli qalqonsimon bez to‘qimasi

biriktiruvchi to‘qima hisobiga kompensator kattalashadi, ammo bu

jarayonda tireoid gormonlar sekretsiyasining oshishi kuzatilmaydi.

---

356

Kattalashgan bez ma’lum noqulay holat keltirsa-da kasallik organizm

funksiyalarining jiddiy o‘zgarishlariga olib kelmaydi.

Qalqonsimon bez funksiyasining oshishi (giperfunksiya) gipertireoz

yoki diffuz toksik buqoq kasalligi (Greyvs yoki Bazedov kasalligi)ga

olib keladi. Moddalar almashinuvining keskin oshishi to‘qima

oqsillarining parchalanishiga olib keladi, natijada manfiy azot balansi

rivojlanadi.Bazedov kasalligiga simptomlar triadasi xosdir: yurak

qisqarishlari sonining ortishi (taxikardiya), ko‘zlarning chaqchayishi

(ekzoftalm) va buqoq, ya’ni kattalashgan qalqonsimon bez; bemorlar

ozib ketishi qamda psixik o‘zgarishlar ro‘y beradi.

Qalqonsimon bez giperfunksiyasini, xususan, toksik buqoqni

davolash bezni xirurgik yo‘l bilan olib tashlashdan, yoki 131I (

β

- va

 

γ

-nurlanish bez to‘qimasini qisman parchalaydi) yuborishdan

iboratdir. Bundan tashqari, tireoid gormonlar sintezini tormozlovchi

tiroksin antigonistlarini yuborish yo‘li bilan davolash mumkin, ularga

tiomochevina, tiouratsil  yoki metiltiouratsil kiradi.